Heks

'n Heksebeeld in Duitsland.

Die woord "heks" kom via Nederlands van die Hoogduitse Hexe. Die oudste bekende grondvorme van heks, naamlik hagazussa (Oudhoogduits) en hagetisse (Middelnederlands), het as eerste lid haag ("omheining") omdat oorspronklik geglo is dat hekse op 'n omheining sit of ry.[1]

Tydens die kerstening van Europa word die eertyds geëerde gode en godinne van die Kelte en die Germane gedemoniseer en is voortaan as duiwelsfigure voorgestel. Die Kelto-Germaanse gode en godinne word verdryf ten gunste van die Romeinse Christendom. Alle ander aspekte van die Keltiese- en Germaanse godsdiens sou gekersten word en verder deur die lewe gaan as ‘sprokies’. Dit sluit figure in soos feë, elwe, dwerge, reuse, gigante, meerminne en hekse. Hekse word nou deurgaans egter as bose figure uitgebeeld.

Die sprokiesagtige stereotipe van 'n heks, wat op 'n besem ry en dikwels van 'n swart voël (Odin se raaf) of kat (van Freyja) vergesel word, staan in verband met die ou volksgeloof dat sommige bo-natuurlike vroulike wesens kon vlieg, soos Feë en Elwe. Die besem hou moontlik verband met ou vrugbaarheidsfeeste. Vroeër moes daar juis op huweliksfeeste oor besems gespring word. Die Heks op ’n besem het moontlik onder invloed van moderne sprokiesverhale en illustrasies veral in Duitsland posgevat. Die algemene opvatting was wel dat hekse kon vlieg. Dit is moontlik dat die heinings wat uit palissades bestaan het (meestal gekruiste boomtakke) later beskou is as besems.

Die ‘grens’ of ‘heining’ of ‘haag’ was onlosmaaklik deel van hekswees. Dit was nie alleen haar leefruimte nie, maar ook is rituele wat onder haar leiding uitgevoer is, binne ’n bepaalde grens gedoen. Dit dui op die letterlike betekenis van die woord heks. Maar die heks het ook simbool gestaan vir ’n figuurlik grens. Dit is die grens tussen die mens en die goderyk. Die heks was die skakel of die bemiddelaar tussen ‘hierdie’ wêreld en die ‘ander’ wêreld. Die heks was in staat om grense te oorskry.

Voor die koms van die Christendom het hekse magtige posisies beklee. Hulle was die medici en die artse in die gemeenskap. Dit was ’n vak waarmee die manne hulle nie bemoei het nie. Hekse het siektes genees en wonde verpleeg en was vroedvroue. Hulle het medisyne en salf gemeng. Maar baie van hulle was ook priesteresse. Die meeste ou Germaanse priesteresse was vroue. Maar hierdie Wyse Vroue het ook gebruik probeer maak van ‘bonatuurlike’ kragte. Hulle was sieneresse en waarsegsters omdat hulle in die toekoms kon sien. Geen Germaanse leër sou dit ooit waag om ’n stryd te begin voordat hulle nie eers die hekse geraadpleeg het nie.

Met die koms van die Christendom vind ’n ommeswaai plaas. Die eens gewaardeer hekse of Wyse Vroue, word nou duiwelsgebroed. Die hekse word nou die parias van die samelewing. Hulle het vervolging in die gesig gestaar en dit het gekom, in die vorm van die heksejag.

Baie van hierdie Wyse Vroue het met die koms van die Christendom, Christene geword, maar voorgegaan met hulle eeue oue take in die geneeskunde. Baie van hierdie vroue het selfs Christelike priesters geword, want hulle was priesters in die ou Germaanse godsdiens, wat hulle afgesweer het. Maar die ‘mag’ van die vrou was vir Rome onaanvaarbaar. Alle vroue moes die Christelike priesteramp verlaat. Ook was dit nie meer gepas dat sy haar bemoei met die geneeskunde nie.

Vir die Romeinse Christendom moes die vrou ’n onderdanige posisie in die gemeenskap inneem. Eva was immers die oorsaak van die sondeval. Vroue op die kraambed se pyn mag nie verlig word nie, want sy moet boet vir die sonde van Eva. Die kerk sou genadeloos toeslaan op hierdie laaste bastion van die ou heidense Kelto-Germaanse religie en dit was die ‘mag’ van die vrou.

By Scheer zu Waldsee is in 1587 'n groot aantal hekse op brandstapels tereggestel.

Tot ongeveer die 13de eeu, is heksery beskou as 'n normale deel van die volkskultuur, waardeur die mens beheer probeer verkry het oor natuurverskynsels. Die oudste Middeleeuse Duitse regsboek Saksespieël, wat tussen 1220 en 1235 saamgestel is, het drie oortredings geken waarvoor die brandstapel-dood opgelê is - kettery, towery en vergiftiging.[2] Enkele 13de eeuse dokumente verwys na "ooreenkomste met die duiwel", maar anders is daar in die 13de en vroeë 14de eeu min bronne wat na heksery en die vervolging van hekse verwys. Die kerklike owerhede het destyds blykbaar min belang in hierdie saak gestel. 'n Dekreet, wat in 1258 deur pous Alexander IV geskryf en aan die inquisitores gerig is, het dit duidelik gestel dat heksery (divinationes et sortilegia) slegs vervolg en gestraf moes word indien dit saam met kettery beoefen is.[3]

Teen die 14de eeu het die siening, onder kerklike druk, radikaal verander. Die Germaanse gemeenskap was teen dié tyd al vir die grootste gedeelte gekersten, maar die ou gebruike uit die verre verlede het bly voortleef. Die Wicca's of hekse was steeds die dokters, psigoloë en adviseurs in die gemeenskap. Dit was 'n doring in die oog van die Kerkvaders wat hierdie laaste Heidense bastion wou kelder. Hierdie kerkvaders het hulle motivering gevind in Eksodus 22:18 waarin staan dat hekse nie mag lewe nie.

'n Deeglike studie gedoen deur Prof. Karl Ernst Jarke, wat in die vroeë 19de eeu strafreg aan die Berlynse universiteit gedoseer het, het in sy bestudering van die 17de eeuse strafsake aangedui dat baie ter dood veroordeelde hekse inderdaad aspekte van die ou Heidense natuurreligie beoefen het.

Aanvanklik is die hekse meesal nog lig gestraf, maar met verloop van tyd het die strawwe al swaarder geword en in frekwensie toegeneem. Die hoogtepunt van die heksejag was tussen 1550 en 1650, met die ergste gevalle tussen 1610 en 1630. Die laaste teregstellings het plaasgevind in Nederland in 1610; in Engeland in 1684; in Frankryk in 1745, in Duitsland in 1775, in Switserland in 1782 en in Pole in 1793. Selfs in die Nuwe Wêreld is hekse vervolg, byvoorbeeld in Nieu-Engeland en Salem (Massachusetts, VSA) in die laat 17de eeu.

Die Middeleeuse wette wat heksery in Brittanje verbied, is eers in 1951 afgeskaf.

Presies hoeveel hekse vermoor is, is vandag onbekend. ’n Konserwatiewe skatting is dat ten minste 60 000 mense tereggestel is, die meeste in Germaanssprekende lande. Tog is daar ondersoekers wat meen dat honderde duisende hekse hulle lewens op brandstapels verloor het.

Aanvanklik is alle hekse deur die kerk vervolg en tereggestel, maar later is die ‘bevoegdhede’ oorgedra na die dorps/stadsbestuur. Dat die meeste teregstellings vroue was, blyk uit die volgende statistieke. In Namen was 87% van die veroordeelde hekse vroue. In Noord-Frankryk was dit 86,5%; Veurne 67%; Nijvel 97%; Leuven en Tienen 100%; Tongeren 100%; Brugge 70% en Kortryk 67%.

Die mense uit dié tyd was besonder onkundig en hulle is deur die kerk onkundig gehou. Elke vorm van wetenskap of pogings tot nuwe uitvindings, of die logiese verklaring van gebeurtenisse, is in die kiem gesmoor. “Logiese” verklarings was die werk van die duiwel. Hierdie vroue was dikwels intelligent, aantreklik, kreatief en talentvol (die hoogste bome vang die meeste wind), maar is deur die kerk beskou as 'n groot bedreiging vir die geloof omdat hulle met “duiwelsbedrywighede” besig sou wees.

Begin van die vervolging

Hekse op die brandstapel tydens die Middeleeue.

Die eintlike vervolging van hekse het begin na die verskyning van 'n boek, Malleus Maleficarum (in Nederlands bekend as “Heksenhamer”) uit die pen van die Duitse inkwisiteurs Heinrich Institoris en Jakob Sprenger in 1487. Daarin is aanwysings gegee oor die vervolging van hekse. Die boek is geskryf na aanleiding van die berugte bul Summis desiderantes affectibus (1484) van Pous Innocentius VIII, waarin hy die kerklike jag op hekse geopen het. In die boek is nie alleen beskryf watter bose werke deur hekse veroorsaak is nie, maar ook die hele strafproses en hoe hulle gemartel moes word.

Aanvanklik was maar slegs 'n paar vroue hekse, maar dit was nie lank nie of enige persoon kon as heks aangewys word. As die buurman siek was, het iemand hom getoor. As 'n koei te min melk gegee het, was dit miskien die skuld van die buurvrou. As dit weke lank nie gereën het nie, was dit die skuld van 'n vrou in die buurt. 'n 'Verdagte' kon by die dorpsbestuur aangegee word en is dan laat haal vir ondervraging en van daar af het alle ellende begin.

'n Verdagte is swaar gemartel, totdat sy erken het dat sy een of ander ‘Duiwelse Daad’ gepleeg het, want erkenning was die enigste ware bewys van haar skuld. Voordat sy op die brandstapel beland het, moes sy ook soveel moontlik name noem van ‘medeverdagtes’. ‘Skuldiges’ is uiteindelik op die brandstapel met vuur “van levende lijfve ter doot ghebracht”. Daar is geglo dat die heks haar towerkrag deur die verbranding sou verloor. Die meeste vroue is lewend verbrand, maar daar is ooggetuienis bekend van vroue wat eers verwurg is voordat die vuur aangesteek is; dit is as versagtende straf beskou en is toegedien as hulle reeds vroeg in die marteling toegegee het dat hulle ‘skuldig’ was. In Engeland is die meeste hekse opgehang.

Marteling

Ondervraging en marteling van 'n verdagte!

Dit was egter moeilik om te bewys dat iemand 'n heks was. Daar is verskillende metodes gebruik om dit te bepaal. 'n Heks moes op 'n besem kon vlieg en kon dus nie swaarder as 50 kg weeg nie. As 'n volwasse vrou minder as 50 kg geweeg het, is sy verdink.

'n Algemene gebruik was die waterproef. Omdat die duiwel die doopwater weggewys het, sou 'n heks ook deur water “afgewys” word. Sy sou daarop bly dryf. 'n Verdagte se regtertoon is aan haar linkerduim vasgebind en sy is in die water gegooi. As sy bly dryf, was sy skuldig. Die vroue van daardie tyd het egter swaar rokke gedra waarin baie lug opgevang was, wat beteken het dat hulle lank kon dryf. Byna niemand het die toets geslaag nie. Dit is beskou as 'n oordeel van God. Hy sou op hierdie manier aandui wie skuldig en wie onskuldig was.

Nog 'n gebruik was die steekproef. Daar is op die liggaam van die verdagte gesoek na hekse- of duiwelstekens, soos moedervlekke, littekens, vratte en geboortevlekke. Vratte is beskou as duiwelstepels waaraan swart katte sou gesoog het. Veral jong vroue is dan heeltemal ontklee en alle liggaamshare is afgeskeer (soos voorgeskryf deur die “Heksenhamer”) om die ondersoek te vergemaklik. Daar is dan aan haar liggaam bewyse gesoek dat sy met die duiwel omgang sou gehad het, wat ook seksuele omgang ingesluit het. Soms is selfs jong meisies hiervan beskuldig. As hulle maagdelikheid dan onaangetas was, het die edele kerkvaders en geleerde regters verklaar dat die duiwel die maagdevlies herstel het. Die “duiwelstekens” is met 'n skerp voorwerp geprik, en as die verdagte geen pyn toon nie, of daar kom geen bloed uit die wond nie (of te min), was dit 'n teken dat die verdagte 'n heks was.

Vroue is op afgryslike maniere gemartel. Hulle is vasgebind en onder die voete met vuur gebrand (vuurproef). Hulle naels is uitgetrek, hulle is met gloeiwarm tange geknyp en hul duime is in bankskroewe geklem wat voortdurend aangedraai is (sommige bankskroewe was voorsien van getande klemme). Bene in hul liggame is gebreek en hulle is met allerlei instrumente op 'n pynbank gemartel. Dit het ure lank geduur. Elke vrou het geweet wat die afloop sou wees as sy sou erken dat sy kontak met die duiwel gehad het. Bitter min vroue se gebede is verhoor. Maar dit is wel bekend dat sommige vroue vrygespreek is; ook dat ander die marteling deurstaan het en vrygelaat is. Baie het egter tydens die marteling reeds gesterf en baie het selfmoord gepleeg.

Die teregstellings was op die markpleine van dorpe en stede, en in sommige streke op die “galgenveld” net buitekant die dorp langs die belangrikste toegangsweg. Dit het meestal in die openbaar gebeur, maar soms is 'n skerm geplaas om die brandstapel sodat die publiek die gebeure nie kon volg nie.

Edele taak

'n Gedeelte van 'n monument wat opgerig is in Bernau, 'n Brandenburgse stad naby Berlyn, ter herdenking aan 25 vroue en drie mans wat hier tussen 1536 en 1658 van heksery beskuldig is en op die brandstapel gesterf het.

Sommige priesters en geregsdienaars het baie moeite gedoen om soveel moontlik vroue op die brandstapel te kry. Hulle het noukeurig boek gehou van elke teregstelling waarby hulle betrokke was, want hulle sou met 'n edele taak besig wees. Die gemeenskap sou hulle respekteer vir hulle moedige optrede en uiteindelik sou 'n mooi beloning van hulle Hemelse Vader op hulle wag in die hiernamaals.

Biskop Johann von Schöneburg uit Trier (in Duitsland) het tussen 1587 en 1593 in 22 dorpe 368 hekse verbrand. Biskop Philipp Adolf von Ehrenberg het in Würzburg tussen 1623 en 1631 in totaal 900 hekse verbrand. Biskop Gottfried Johan Georg II Fuchs von Dornhem het in Bamberg tussen 1623 en 1633 ten minste 600 hekse laat verbrand. Dan was daar 'n regter in Lotharinge met die naam Nicholas Rémy (sterf in 1616) wat baie trots was op die feit dat hy 3 000 hekse laat verbrand het.

Heksejagte vind nog steeds plaas in die onderontwikkelde gemeenskappe van byvoorbeeld Suidoos-Asië, Latyns-Amerika en veral Afrika, waar nog steeds 'n aantal negatiewe bygelowe gehandhaaf word. Sedert 1960 is hier waarskynlik meer mense van heksery beskuldig en as gevolg daarvan tereggestel of vermoor as tydens die hele Europese tydperk van heksejagte.

In Tanzanië (Oos-Afrika) is, veral tydens die presidentskap van Julius Kambarage Nyerere, tussen 10 000 en 15 000 mense vermoor. In Wes-Afrika is "hekse" in die sewentigerjare daarvan beskuldig dat hulle verantwoordelik was vir die uitbreek van 'n epidemie. In plaas van 'n program om entstowwe beskikbaar te maak, het die regering die "belydenisse" van ou vroue laat uitsaai, wat na bewering die gedaantes van bosuile aangeneem het om die siele van siek kinders te steel.

'n Aantal Afrikalande soos Kameroen het ná hulle onafhanklikwording weer wette aangaande heksery ingevoer. Moontlik moet dit as 'n poging beskou word om hekseprosesse aan geregtelike prosedure te onderwerp en ongekontroleerde heksejagte te vermy.

In Suid-Afrika het geweldpleging in verband met beweerde heksery ook ná 1994 voortgegaan. Na ramings is honderde mense as "hekse" vermoor, onder meer 'n vrou in 'n landelike gemeenskap, wat gedurf het om openlik oor haar VIGS-siekte te praat.

• R.C. Camphausen: Heksen en Heidenen: Uitgeverij Schors. Amsterdam. 2004
• P.B. Ellis: De Druïden en hun rol in de Keltische samenleving. Tirion Uitgevers 1999.
• L.S.P. Meiboom: De Godsdienst der Oude Noormannen. Haarlem: A.C. Kruseman. 1868.
• L.P.C. van de Bergh: Proeve van een Kritich Woordenboek der Nederlandse Mythologie. Utrecht L.E. Bosch en Zoon. 1846.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Heks.