Heemraad

Die woord heemraad is 'n Nederlandse titel vir 'n amptenaar wat die dyke versorg het. Rofweg kan dit vergelyk word met 'n waterfiskaal. Die heem (heim) verwys na omgewing of streek en die raad na adviseur of raadsman. 'n Heemraad is dus 'n adviseur oor plaaslike sake.

Die eerste heemrade is op 31 Augustus 1682 op Stellenbosch aangestel. Mettertyd is die stelsel van 'n landdros met heemrade na die buitedistrikte Swellendam, Graaff-Reinet, Uitenhage en Tulbagh uitgebrei. Aanvanklik is elke landdros deur 4 heemrade ondersteun. Tydens die Bataafse bewind is dit vermeerder tot ses. Heemrade is deur die goewerneur aangestel uit 'n lys name saamgestel deur die raad van landdros en heemrade. Elke jaar is die twee lede met die langste diensjare vervang deur nuwe lede. Heemrade moes minstens 30 jaar oud wees, eiendom besit en het gekom uit die vooraanstaande lede van die gemeenskap. Die landdros is deur die goewerneur aangestel en betaal, maar die heemrade moes hul dienste gratis lewer, want dit is beskou as 'n erepos. Hulle het vergaderings altyd in swart geklee bygewoon. In die kerk het die landdros op 'n verhogie gesit en vir die heemrade en hul gesinne is 'n spesifieke bank gereserveer. Selfs oud-heemrade en hul gesinne het apart gesit. Alhoewel dit as 'n groot eer beskou is om as heemraad te dien, het die eer geensins opgeweeg teen die moeite daaraan verbonde nie.

Die distrikte in die platteland is tydens die VOC-tydperk, die eerste Britse besetting, die Bataafse bewind en die eerste jare na die permanente Britse oorname van die Kaapkolonie bestuur deur 'n kommissie bestaande uit die landdros as voorsitter en heemrade. Deur die jare heen het die magte en pligte van die liggaam veranderinge ondergaan. Tydens die Bataafse periode het De Mist die pligte aansienlik vermeerder en duidelik omskryf. Die raad het op vasgestelde tye in die dorp vergader en die bywoning daarvan deur die heemrade was verpligtend. 'n Heemraad is nie vergoed vir enige van sy dienste nie. Sy vernaamste taak was om leiding te gee in sy gemeenskap, te waak oor die geestelike en materiële welsyn van die burgers, as skakel te dien tussen die publiek en die sentrale regering, die besluite van die regering in Kaapstad aan die inwoners van sy wyk bekend maak en om toe te sien dat daar geen onreg teenoor die gekleurdes en slawe gepleeg word nie.

Die heemrade was verantwoordelik vir die toeken van nuwe plase en die invorder van die huur. Daarmee saam het gekom die vooruitbeplanning van die landbou en die bevordering van nuwe boerderymetodes. So moes hulle byvoorbeeld die boer met wolskape aanmoedig. Heemrade het gesorg vir die beplanning, bou en onderhoud van paaie, ponte, brûe en tolhuise en die insamel van die tolgeld. In sy gebied moes hy aandag gee aan leislote en waterbeurte. Vir alle openbare projekte kon die heemraad die burgers verplig om arbeiders, slawe, perde en ossewaens te verskaf. Daarvoor moes die heemraad 'n plaaslike belasting hef en administreer. In elke wyk het die heemraad 'n veldkornet (veldwagmeester) gehad om hom by te staan. Offisiere (veldkorporaal, veldkommandant) is aangestel om 'n militêre organisasie op die been te bring. Weens die ekstensiewe veeboerdery het verskeie boere wederregtelik die grense van die kolonie oorgesteek op soek na nuwe weiveld. Om dit teen te gaan het die heemraad baie moeite gekos. Onder die vele ander sake wat op die agendas van die raad verskyn het, was o.a die uitroei van ongedierte, die instandhouding van die posdiens , die waardevermindering van die riksdaalder en die onderwys.

Die hof van landdros en heemrade was 'n hof vir kleiner siviele sake en was ook by magte om huwelike te voltrek. Deur die jare is die jurisdiksie van die hof vergroot, veral in die meer afgeleë distrikte. Sake oor plaasgrense en serwitute was alledaags. Heemrade het egter baie moeite gedoen om geskille betyds te besleg om hofsake te voorkom. Appèl na die Raad van Justisie in Kaapstad was in alle gevalle moontlik. Verskeie male het 'n hof 'n petisie aan die goewerneur gerig met die versoek om 'n lastige lid van die gemeenskap weer in diens van die VOC te neem en sy status as vrye burger op te skort. Die hof het wye magte oor slawe gehad. 'n Landdros kon met goedkeuring van die heemrade aan bediendes en slawe vir kleiner oortredings ligte lyfstraf oplê, die oortreder “in die kettings slaan” of 'n maksimum van 6 maande tronkstraf oplê. Dit was die heemraad se taak om na 'n gevange se welsyn om te sien. In die strafbepaling het die heemrade soos 'n jurie opgetree. Heemrade het inspeksies ter plaatse gedoen, lykskouings en doodsondersoeke uitgevoer en verslag daarvan gelewer by hul hofsittings. Die hof het beskuldigdes in kriminele sake gedagvaar om voor die Raad van Justisie te verskyn waar die landdros as aanklaer opgetree het met die nodige getuienis wat die heemrade vir hom ingesamel het.

Op 31 Desember 1827 is die stelsel afgeskaf en vervang met 'n plaaslike magistraat en siviele kommissaris. As rede is aangevoer dat die heemrade partydig was teenoor die Khoikhoi en die slawe. 'n Probleem was wel dat die heemrade geen regsagtergrond gehad het nie en dikwels geen Engels of maar swak Engels magtig was. Die werklike rede het meer gelê in die verengelsingsbeleid van die owerheid.

Met die verdwyning van die heemraadstelsel is die band tussen die owerheid en die bewoners van die afgeleë platteland verbreek. Hierdie mense was juis besonder daarop gesteld om deel te neem aan die plaaslike regering. Enkele dekades later het die owerheid dit besef en is afdelingsrade gestig. Hierdie liggame is mettertyd deur streekdiensterade en nog later deur distriksmunispalitiete vervang.

Die Voortrekkers het die stelsel van landdros en heemrade in die Zuid-Afrikaansche Republiek (Transvaal) en die Republiek van die Oranje-Vrystaat laat herleef. In 1881 is heemrade in die ZAR afgeskaf, maar in die OVS is dit tot aan die einde van die Tweede Vryheidsoorlog behou.

In die Voortrekkers, die Afrikaner-jeugbeweging, bestaan die amp van heemraad.

• Botha, C. Graham: General history and social life of the Cape of Good Hope. Kaapstad: Struik, 1962.
• Venter, P.J.: Landdros en Heemrade, 1682–1827. Kaapstad, 1940. Opgeneem in die Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse Geskiedenis, 1940, deel 2.