Hartsrivier

Die rivier ontspring suid van Lichtenburg, suidwes van die Witwatersrand en vloei 320 km (ongeveer 200 myl) in 'n suidwestelike rigting, hoofsaaklik deur 'n baie gelyk gebied van die Wes-Transvaal (nou in die Noordwesprovinsie) voordat dit in die Vaalrivier vloei, ongeveer 100 km bokant die samevloeiing van die Vaal- en Oranjeriviere.

Die rivier is nie standhoudend nie, maar word gereguleer om meer gereelde watergebruik moontlik te maak.

Die meeste vis in die rivier is uitheemse spesies. In Barberspan is die meeste visse egter inheemse spesies.

Vanaf Lichtenburg, vloei dit verby Biesiesvlei - waar die N14 nasionale pad gekruis word – en Sannieshof. Hier vloei dit saam met die Klein-Hartsrivier wat suidwes van Coligny ontspring.

Verder stroomaf, 20 km wes van Delareyville, is die rivier verbind met Barberspan (26°35' S 25°35' O), wat gedeeltelik binne die Barberspan Natuurreservaat lê, en 'n RAMSAR-vleiland is. Die pan is 11 km lank, 3.5 km wyd en tot 8 m diep. Dit is na bewering vernoem na Frederick Hugh Barber, wat in 1875 langs die Hartsrivier gejag het. Volgens ander bronne verwys die naam egter na die baber, 'n visspesie wat in groot getalle in die effens brak water voorkom. In 1913 het Jan Christian Smuts, wat 'n plaas aan die suidekant van die pan besit het, arbeiders verskaf en sy voorman, mnr. M.S. Basson, as toesighouer opdrag gegee om 'n kanaal te grawe om water van die rivier na die pan, wat 9 m laer as die rivier lê, te voer. Die gebied is so gelyk dat die rivier gedurende die reënseisoen genoeg water in die pan opstoot om die hele droë seisoen te hou, terwyl die pan voor 1913 gewoonlik in die winter opgedroog het. Die verandering was ekologies belangrik, want die pan wat nou standhoudend geword het, terwyl al die omliggende panne en vleie in die winter opdroog, het 'n oase geword vir voëls (veral watervoëls soos flaminke en bleshoenders), wat dit gebruik vir kos, water, slaapplek, ververing en nesmaak. Soms versamel daar tot 20 000 voëls van meer as 320 spesies. Dit maak Barberspan 'n gewilde voëlkykplek, een van die bestes in Suid-Afrika. Sewe bedreigde voëlspesies en twee bedreigde soogdierspesies kom daar voor, en die water is plankton-ryk (RAMSAR, 1994). Die pan is ook gewild onder hengelaars wat dit besoek om karp, geelvis, moddervis en babers te vang.

Motorveldrenne, soos die Barberspan 500, word gereeld in die omgewing gehou. Daar is 'n hotel, selfsorgverblyf en kampeergeriewe.

Tussen Delareyville en Migdol, vloei die droë Brakspruit, wat naby Ottosdal ontspring, in die Hartsrivier.

Nog verder stroomaf lê Schweizer-Reneke teen die rivier. Daar is 'n vakansieoord by die Wentzeldam, net noord van hierdie dorp.

In die omgewing waar die Hartsrivier en die Vaalrivier naby mekaar vloei, is die Vaalharts-besproeiingskema in 1933 as deel van die nasionale heropbouprogram ná die resessie ontwikkel. Dit is 'n groot besproeiingsprojek wat water uit die Vaal- en Hartsriviere deur middel van kanale oor 'n groot gebied wat voorheen redelik droë wêreld was, versprei en die dorpe Warrenton, Jan Kempdorp en Hartswater laat groei het. Langs die pad wat hierdie dorpe verbind, is 'n populierboomlaning aangeplant. Dit is een van die langste boomlanings in Suid-Afrika.

Rondom die noordelike deel van die skema lê die dorpies Pampierstad, Motsweding, Mokgareng, Manthestad en Taung, almal met hoofsaaklik Tswanasprekende inwoners. Taung het bekend geword nadat die oeroue skedel van die sogenaamde Taung-kind in 'n kalkgroef 14 km wes van die dorp gevind is. Die kalkgroef word nie meer gebruik nie en dit is nou die Taung-erfenisterrein, wat oop is vir besoekers.

Oos van Taung is die Taungdam in die Hartsrivier. 'n Ent stroomop is daar 'n plek met klipgraverings.

Naby Taung vloei die Droëhartsrivier, wat naby Vryburg ontspring, ook in die Hartsrivier.

Nog verder stroomaf, 33 km suidwes van Jan Kempdorp en wes van Warrenton is die Spitskopdam.

Die rivier vloei naby Delportshoop, 'n dorp in die Noord-Kaapprovinsie, in die Vaalrivier.

Gedurende Maart 2006 was daar buitengewoon hoë reënval in die opvanggebied van die Hartsrivier en is die Taung-omgewing tot 'n rampgebied verklaar weens oorstromings.

Op 31 Maart 1902, gedurende die laaste maande van die Anglo-Boereoorlog, het die Slag van Hartsrivier, ook bekend as die Slag van Boschbult plaasgevind tussen die Boere en die Britse Magte naby die plek waar die Brakspruit in die rivier vloei, nie ver van Delareyville nie. Die Britte het daardie veldslag verloor en dit was ook die bloedigste dag van die oorlog vir die Kanadese magte wat aan die Engelse kant geveg het.

Spoeldiamante kom steeds voor in die oerbedding van die riviere in die opvangsgebied van die Hartsrivier. Die Newlandsmyn is sowat 60 km noordwes van Kimberley aan die rivier. Die maatskappy Dwyka Diamonds myn tans ongeveer 3000 ton per maand daar. 'n Ander onderneming, Noble Minerals, in samewerking met die plaaslike Ba-Ga-Maidi-stam, delf naby Taung spoeldiamante in 'n gebied van 2 000 ha wat diamanthoudende gruis van die rivierstelsel bevat.

• (en) Noordwes Provinsie Toerisme – Barberspan Voëlreservaat Geargiveer 11 November 2005 op Wayback Machine. Sluit 'n prent in.
• (en) Noordwes Parke & Toerismeraad Geargiveer 10 Desember 2004 op Wayback Machine - Baie Barberspanfoto's.
• (en) Encyclopædia Britannica
• (en) Noordwes Provinsiale regering – Waterbronne Geargiveer 27 Oktober 2005 op Wayback Machine
• Erasmus, B.P.J. (1995). Op Pad in Suid-Afrika. Jonathan Ball Uitgewers. ISBN 1-86842-026-4.