Hartbeespoortdam

Die Hartbeespoortdam is 'n opgaardam wat water voorsien aan 'n besproeiingsgebied van ongeveer 15 400 ha in die Krokodilriviervallei. Planne vir die Hartbeespoortdam en die daarmee gepaardgaande besproeiingskema is reeds in 1914 deur die Regering goedgekeur.

Hartbeespoortdam
Die Hartbeespoortdam se sluise
Amptelike naam	Hartbeespoortdam
Ligging	Brits, Noordwes
Provinsie/Land	Suid-Afrika
Koördinate	25°44′51″S 27°52′0″O
Dam in	Krokodilrivier
Doel	Besproeiing
Konstruksie begin	1921
Openingsdatum	1923
Konstruksiekoste	2 miljoen pond
Eienaar	Departement van Waterwese
Soort dam	Boogdam
Hoogte van wal	59 m
Lengte van wal	150 m
Bakmaat	195 050 miljoen m3
Sluise	10 in een afvoerkanaal
Reservoir	Hartbeespoortdam
Opvanggebied	684 km2
Damoppervlak	20.652 km2
Brug dra	Voertuie

Die dam met Kosmos op die agtergrond.

Plaket wat die geskiedenis van die dam aandui.

Eers in 1918 is met die bouwerk begin en in 1923 is die wal voltooi. In 1925 het die dam vir die eerste keer oorgeloop, 'n gebeurtenis wat hom daarna maar selde sou herhaal. Die damwal, 'n boogkonstruksie van beton, is in 'n nou poort tussen Kommandonek en Silkaatsnek in die Magaliesberg opgerig. Die wal het 'n oorloop op die linkerflank en die uitloop word deur sluise beheer.

Vir die besproeiingskema is ʼn aantal pompstasies, beheertorings, kanale en tonnels aangelê. Hoewel die dam selde vol loop, is daar tog besluit om die damwal met 3 m te verhoog. Dié werk is in 1970 voltooi en dit het die inhoudsvermoë (bakmaat) van 168 077 miljoen m³ tot 211 990 miljoen m³ verhoog. Wanneer die dam vol is, beslaan die water 'n oppervlakte van ongeveer 20 km². Die dam word hoofsaaklik deur die Krokodilrivier gevoed, maar kry ook redelik baie water uit die Magaliesrivier, wat kort voor die dam in die Krokodilrivier vloei.

Die water van die Hartbeespoortdam word gebruik om 'n gebied van ongeveer 15 400 ha te besproei. Hierdie besproeiingsgebied lê oor ʼn afstand van 45 km aan weerskante van die Krokodilrivier. Tabak en koring is die vernaamste produkte wat in die vallei verbou word, asook lusern, groente en blomme. Hoewel daar aanvanklik 'n klein hidroëlektriese kragsentrale onderkant die damwal opgerig is, word dit vandag nie meer gebruik nie.

Aanvanklik het die hoofweg tussen Rustenburg en Pretoria oor die damwal geloop en dit was nodig om 'n tonnel van 53 m lank deur die rots (kwartsiet) te grawe om die pad met die damwal te verbind. Vanweë die snelle landbou- en nywerheidsontwikkeling in die gebied onderkant die damwal is 'n tweede hoofweg egter aangelê, wat die eenrigtingverkeer oor die damwal verlig.

Die dam het met verloop van tyd 'n gewilde toeriste-oord geword en twee dorpies, Kosmos en Schoemansville, het aan weerskante van die dam ontstaan.

Behalwe vir besproeiing, verskaf die Hartbeespoortdam ook 'n klein hoeveelheid water aan die nabygeleë dorp Brits. Hierdie gebied se nywerheidsontwikkeling is egter van so 'n aard dat meer water vir nywerheidsdoeleindes uit die Hartbeespoortdam benodig sal word. Ernstige probleme met waterhiasinte op die dam word ondervind, wat groot dele van die wateroppervlak toegroei en die dam gevaarlik maak vir seilvaart en motorbote.