Groenland

Groenland (Groenlands: Kalaallit Nunaat, [kaˈlaːɬit ˈnunaːt]; Deens: Grønland, [ˈɡ̊ʁɶnˌlanˀ]) is 'n eilandstaat in die noordelike Atlantiese Oseaan, noordoos van Kanada en noordwes van Ysland. Met 'n oppervlakte van 2 166 086 km² is dit die grootste eiland ter wêreld. Groenland maak deel uit van die Koninkryk van Denemarke. Dit het sedert 1979 'n onafhanklike posisie ten opsigte van Denemarke (status aparte) en behoort sedert 1985 nie meer aan die Europese Unie nie. Die hoofstad en grootste stad is Nuuk (Deens: Godthåb).

Nasa-Satellietbeeld van Groenland
Kaart van Groenland
Groenland
Kalaallit Nunaat (Groenlands)
Grønland (Deens)
Vlag van Groenland Wapen van Groenland
Vlag Wapen
Volkslied: Nunarput, utoqqarsuanngoravit
(Groenlands vir: "Jy ons ou Land")

Nuna asiilasooq
(Groenlands vir: "Die land van groot lengte")
Ligging van Groenland
Hoofstad Nuuk (Godthåb)

64°10′N 51°44′W

Grootste stad Nuuk
Amptelike tale Groenlands
Regering

• Monarg
• Hoë Kommissaris
• Eerste Minister
 Parlementêre demokrasie
binne ’n grondwetlike monargie
Frederik X
Julie Præst Wilche
Múte Bourup Egede
Onafhanklikheid
Outonomiteit binne die
• Noorse heerskappy
• Kontak herstel
• Afgestaan aan Denemarke
• Amptelike status
• Tuisregering
• Verdere outonomie
en selfbestuur
Koninkryk van Denemarke
1261
1721
14 Januarie 1814
5 Junie 1953
1 Mei 1979

21 Junie 2009[1]
Oppervlakte
 - Totaal
 
 - Water (%)		  
2 166 086 km2  (12de)
836 330 myl2
83,1
Bevolking
 - 2022-skatting
 - Digtheid		  
56 725[2] (210de)
0,028 / km2 (244ste)
0,069 / myl2
BBP (KKP)
 - Totaal
 - Per capita		 2011-skatting

$1,8 miljard[3]
$37 000

BBP (nominaal)
 - Totaal
 - Per capita		 2020-skatting

DKK 20,1 miljard[4]
$3,08 miljard[5]
DKK 358 000[4]
$54 694[6]

MOI (2010) 0,786[7] (61ste)  –  baie hoog
Gini (2015) 33,9[8](61ste) –  hoog
Geldeenheid Deense kroon (DKK)
Tydsone
 - Somertyd		 (UTC±0 tot -4)
(UTC±0 tot -4)
Internet-TLD .gl
Skakelkode +299

Groenland behoort geografies tot Noord-Amerika en geologies gesien tot die Kanadese plaat. 80% van die land is bedek met 'n yslaag van tot 3 km dik. Slegs die kusstrook van 15–150 km breed, veral in die suide en weste, is bewoonbaar, as gevolg van die invloed van die Golfstroom. Die kus is ingekerf met enorme fjorde en gletsers, waarvan ysberge afbreek. Groenland het 'n poolklimaat.

Groenland strek vanaf die Arktiese Oseaan in die noorde tot by die Atlantiese Oseaan in die suide en word deur die Lincolnsee in die noordweste, die Wandelsee in die noordooste, die Groenlandsee in die ooste, die Straat van Denemarke in die suidooste, die Labradorsee in die suide, die Davis-straat in die suidweste, die Baffinbaai in die weste en die Nares-straat in die noordweste begrens. Wes van Groenland is die Kanadese Arktiese Argipel met groot eilande soos Baffin-eiland, Devon-eiland en Ellesmere-eiland (van noord na suid), suidwes is die Kanadese Labrador-skiereiland, in die suide die Atlantiese Oseaan, in die suidooste is Ysland, in die ooste die Noorde eiland Jan Mayen en in die noordooste die Noorse eilandgroep Svalbard geleë.

Die oorspronklike inwoners, die Inuïete (ook eskimo's genoem), is vanouds nomade. Hulle vorm egter slegs 'n klein groep. Verreweg die meeste inwoners leef in die suidweste en is Groenlanders, 'n vermenging van Dene en Inuïete. Hulle praat Groenlands, wat 'n dialek is van die Inuïete. Deens en Inuit is die amptelike tale. 'n Derde groep inwoners bestaan uit Europeërs, veral Dene. Soldate van die Verenigde State is in die Thulebasis gestasioneer en die noordelikste weermagbasis van die Deense Weermag is in Nord geleë.

Die Groenlandse ekonomie steun hoofsaaklik op vissery, jag, skaapboerdery en mynbou. Groenland voer onder andere pelse en mynbouprodukte soos krioliet, kwarts, glimmer, lood, sink en ystererts uit. Dit het in die verlede ook walvisprodukte uitgevoer.

Die belangrikste geloof is, soos in Denemarke, Lutheranisme. Die Christendom is in ongeveer die eerste millennium n.C. deur die Deense kolonis Leif Erikson ingevoer.

Geskiedenis
Kaart van Groenland in 1747
  • 8ste eeu – Die Inuïete is die eerste bewoners van Groenland.
  • 981 – Erik die Rooie land via Ysland aan die Groenlandse kus.
  • 987 – Vestiging van die eerste koloniste.
  • ca. 1000 – Invoer van die Christendom deur Leif Erikson.
  • 1261 – Groenland onder Noorse bestuur.
  • 1397 – Groenland amptelik Deense gebied (Unie van Kalmar).
  • 15de eeu – Die Wikingkolonies verdwyn as gevolg van die kouer klimaat (klein ystydperk).
  • 1721 – Begin van herkolonisering deur Denemarke.
  • 1774–1951 – Handel met Groenland is 'n staatsmonopolie.
  • 1814 – Ná die ontbinding van die unie tussen Denemarke en Noorweë word Groenland saam met die Faroëreilande en Ysland deur Noorweë aan Denemarke oorhandig.
  • 1951 – Deens-Amerikaanse verdrag met betrekking tot gemeenskaplike verdediging van Groenland.
  • 1953 – Groenland verkry beperkte selfbestuur binne die Deense koninkryk.
  • 1979 – Groenland verkry volledige selfbestuur binne die Deense koninkryk.
  • 1982 – Groenland stem in 'n referendum vir uittrede uit die Europese Gemeenskap.
  • 1985 – Groenland verlaat die Europese Gemeenskap.
  • 2009 – Groenland ontvang verdere outonomie en selfbestuur.

Administratiewe indeling
Kaart van Groenland se administratiewe streke

Groenland word in vyf administratiewe streke verdeel. Die noordooste word deur die Noordoos-Groenland- Nasionale Park beslaan.

NaamGroenlandsAdministratiewe sentrum Wapen ISO Bevolking Oppervlakte (km²)
Avannaata Avannaata Kommunia Ilulissat GL-AV 10 651[9] 522 700
Kujalleq Kommune Kujalleq Qaqortoq GL-KU 7 589 32 000
Qeqertalik Kommune Qeqertalik Aasiaat GL-QT 6 504[10] 62 400
Qeqqata Qeqqata Kommunia Sisimiut GL-QE 9 677 115 500
Sermersooq Kommuneqarfik Sermersooq Nuuk GL-SM 21 232 531 900

Binnelandse ysdek
Topografiese kaart van Groenland
Kaart van Groenland se yslaag

Die binneland van Groenland was tot in 1888 heeltemal onbekend. In daardie jaar het die Noorse ontdekkingsreisiger Fridtjof Nansen dit te voet oorgesteek. Sedertdien het talle geselskappe die eiland deurkruis en verskeie van hulle het op die hoë plato's van die binnelandse ysdek oorwinter. Vyfsesdes van Groenland is permanent met ys bedek.

Die ysdek bereik 'n gemiddelde hoogte van 2 134 meter, met tot oor die 3 350 meter op die hoogste dele. Die yslaag is baie dik en word aan alle kante deur berge begrens. Die vorm van Groenland is dus baie soos die van 'n piering en ’n groot deel van die rotsoppervlakte onder die yslaag is nie hoog bo seevlak nie.

Die oppervlak van die ysdek is in die algemeen gelyk, met sagte deinings, maar waar gletsers tussen die berge deursny en die daling na die see skerp is, is die oppervlak uiters gebroke. In die somer, wanneer die ys smelt, kerf waterstrome diep groewe in die ys. Van die groot gletsers van die Umanakstreek aan die weskus vloei met 'n snelheid van tot 30 meter per dag, wat buitengewoon vinnig is vir gletservloei in die Noordpoolgebied.

Die klimaat op die ysdek is altyd baie koud. Vanweë die hoogte bo seevlak is selfs die somertemperatuur meestal onder die vriespunt. Lugtemperature van tot -24˚C is al in die winter aangeteken. Die binnelandse ys van Groenland het versamel voor die Pleistoseen (die Ystydperk, wat 'n groot deel van Europa en Noord-Amerika geraak het).

Sedert die einde van hierdie tydperk, sowat 12 000 jaar gelede, het geringe klimaatsveranderinge verskeie veranderinge in die grootte van die gletsers veroorsaak. Sedert die einde van die 19de eeu het die gletsers opmerklik kleiner geword.

Kusfjorde

Die kusberge word op verskeie plekke deur fjorde opgesny. Hierdie fjorde is in werklikheid verdronke riviervalleie wat deur die yserosie breër en dieper gemaak is toe die gletsers nog verder gestrek het as vandag. Een van die gevolge van hierdie erosie was dat die hange van die valleie van 900 tot 1 200 m regaf daal in diep water. Nog 'n buitengewone kenmerk van die fjordvorming is dat die diepste dele gewoonlik kilometers van die oop see af is.

By die mond van die fjord is die see vlakker vanweë die groot hoeveelheid puin wat die gletser afset sodra die ys begin smelt. Talle van die groter gletsers bereik vandag nog die oop see, waar die voorpunte afbreek om ysberge te vorm. Party kusdele van Groenland is moeilik bevaarbaar vanweë die drywende ysblokke wat heeljaar aan die kus voorkom. Sommige van die ysblokke word in die winter deur die vries van seewater in beskutte fjorde gevorm.

Die meeste van hierdie ysblokke word egter in die Noordelike Yssee gevorm en deur seestrome suidwaarts langs die kus gevoer. Hierdie beweging van die ys is bevestig deurdat 'n Russiese noordpoolstasie wat op 'n ysberg gebou was, in 1937–38 van die Noordpool met die kus van Groenland langs beweeg het. Noord- en Oos-Groenland kan dus baie moeilik bereik word en dit is een van die vernaamste redes waarom die bevolking van die gebied so klein is.

Verwysings
  1. (en) "Self-rule introduced in Greenland". BBC. 21 Junie 2009. Besoek op 15 Januarie 2024.
  2. (en) "Population of Greenland". World Population Review. Besoek op 15 Januarie 2024.
  3. (en) Greenland in Figures 2013 (PDF). Statistiek Groenland. ISBN 978-87-986787-7-9. ISSN 1602-5709. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 21 September 2013. Besoek op 2 September 2013.
  4. (da) "Pressure on the economy and growing need for reforms" (PDF). Deense Nasionale Bank. 24 November 2022. Besoek op 15 Januarie 2024.
  5. (en) "Greenland | Data". Wêreldbank. Besoek op 15 Januarie 2024.
  6. (en) "GDP per capita (Current US$) – Greenland | Data". Wêreldbank. Besoek op 15 Januarie 2024.
  7. (en) Avakov, Aleksandr Vladimirovich (2012). Quality of Life, Balance of Powers, and Nuclear Weapons (2012): A Statistical Yearbook for Statesmen and Citizens. Algora Publishing. p. 51. ISBN 978-0-87586-892-9.
  8. (en) "Gini Index coefficient". Central Intelligence Agency. Besoek op 15 Januarie 2024.
  9. (kl) "Kommuni pillugu". Avannaata Kommunia.
  10. (kl) "Kommuni pillugu". Kommune Qeqertalik.

Bronnelys
Algemeen

Eksterne skakels
Vlag van die Koninkryk van Denemarke Koninkryk van Denemarke Wapen van die Koninkryk van Denemarke
Denemarke · Faroëreilande · Groenland
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.