Gideon Roos

Die Universiteit van Stellenbosch se rugbyspanne, 1928. Gideon Roos sit links voor.

Gideon Roos was ’n seun van die Springbokkaptein Paul Roos, na wie die Hoër Jongenskool op Stellenbosch die Paul Roos Gimnasium genoem is. Met dié skool se 125-jarige viering, wat Roos in Februarie 1991 bygewoon het, was hy op 82-jarige leeftyd die skool se naasoudste oudleerder. Sy suster, mev. B. Liebenberg het ook die geleentheid bygewoon.[8] Gideon Daniël Roos se name kom van sy oupa aan vaderskant, G.D. (Gielie) Roos (1852–1933).[9] Sy tante Sara Christina (Sarie) Pienaar-Roos was getroud met ds. Schalk Pienaar, die eerste predikant van die NG gemeente Merweville wat in 1918 daar in die amp oorlede is weens die griep. 'n Seun van ds. en mev. Pienaar en dus 'n neef van Gideon Roos, ook Schalk, was 'n koerantredakteur.[10]

Roos het sy skoolopleiding ontvang aan die Stellenbosse Hoër Jongenskool, waar sy vader in April 1910 as hoof aangestel is (nadat hy oorgekom het van die Hoër Jongenskool op Worcester) en waaraan hy 30 jaar lank verbonde sou wees.[11] Sy eerste twee grade, B.A. en LL.B., het Gideon Roos aan die Universiteit van Stellenbosch voltooi. In 1933 is hy as advokaat tot die Kaapse hooggeregshof toegelaat, maar reeds in 1934 gaan hy met 'n Rhodes-beurs na die Universiteit van Oxford, waar hy in 1936 die graad B.Litt. in volkereg behaal en die universiteit rugbykleure aan hom toegeken het (die "Oxford Rugby Blue").[12][13] Dr. Roos het sy liefde vir letterkunde en die klassieke tale van sy pa gekry (behalwe 'n deeglike kennis van Grieks kon hy ook vlot Duits en Frans praat), maar in Suid-Afrika het hy, anders as sy legendariese vader, nooit groot opslae in rugby gemaak nie, want dit was vir hom "baie inhiberend om in die skadu van so 'n rugbyreus te speel". Tog het hy deurgedruk met skole- en universiteitsrugby tot hy 19 was. Aan Oxford het hy die universiteit se hoogste sporttoekenning in rugby kry, want daar was hy "net een van duisende studente en nie een van Paul Roos se seuns nie. Toe het ek laat waai op die rugbyveld."[14]

Van Oxford is hy na die Universiteit van Leiden vir die graad D.Phil. in internasionale reg. Terwyl aan hy in Nederland studeer het, het hy 'n telegram van die pas gestigte SAUK ontvang waarin hy gevra is om die Afrikaanse uitsaaidiens te begin. Dit was die einde van sy regsloopbaan.

Nadat hy sy doktorandus-eksamen afgelê het, keer hy terug in sy vaderland en sluit in Januarie 1937 aan by die uitsaaikorporasie.[15][16]

Die aantog van ossewaens tydens die simboliese gedenktrek van 1938 op pad deur Johannesburg se middestad. Dr. Roos sit links op die wa.

Roos (naaslinks) woon 'n opvoering in Johannesburg by saam met madame Runitsch en mev. en mnr. A.M. van Schoor.

Roos was reeds voor 1934 (nadat hy sy studie aan Maties voltooi en voor hy met die Rhodes-beurs na Oxford is), aktief as 'n deeltydse, tweetalige omroeper by die Schlesinger Organisation van I.W. Schlesinger se African Broadcasting Corporation in Kaapstad. In Oktober 1937 het Roos die eerste voltydse Afrikaanse radioprogram in Suid-Afrika georganiseer en wel by die SAUK, wat op 1 Augustus 1936 gestig is met René S. Caprara as eerste direkteur-generaal (en dus Roos se voorganger).[17] Nadat hy die simboliese ossewatrek van 1938 as baanbreker van buite-uitsendings op hierdie ongekende skaal vergesel het, is hy aangestel as Afrikaanse programorganiseerder in Johannesburg en in 1940 as direkteur van Afrikaanse programme.[18] Ook in 1938 het hy die eerste rugbykommentator geword wat in Afrikaans uitgesaai het en in dieselfde jaar het hy n tweede sportsoort regstreeks uitgesaai, naamlik beroepstoei. Dié sport was destyds besonder gewild vanweë die deelname daaraan van die Gemaskerde Wonder, Johannes van der Walt.[19]

Fanus Rautenbach het in Mei 2001 in Die Burger geskryf die eerste omroepers by die SAUK, soos Roos en Pieter de Waal, moes aandpakke dra vir uitsending oor die radio, selfs al het hulle bedags uit die ateljee uitgesaai waar geen luisteraar hulle kon sien nie. "Die aandpak het hulle netjies en formeel en korrek gehou."[20] In 2012 het Niekie van den Berg dit egter in dieselfde koerant laat klink asof dit Roos se eie keuse was. "Sy redenasie was: As jy oor die radio praat, nooi luisteraars jou in hul huise in en jy moet vanweë jou respek vir die luisteraar waardig geklee wees."[21]

In Maart 1942 is hy bevorder tot sekretaris van die SAUK en in 1948 tot direkteur-generaal.[22] Om die SAUK te laat tred hou met buitelandse ontwikkelings in die uitsaaiwese, het Roos sakereise onderneem na die VSA, Kanada, Brittanje, die hele Europa aan die westekant van die Ystergordyn, Noord-Afrika, Indië, Indonesië, Australië en Nieu-Seeland.[23]

In 1980 het Hans Strydom en Ivor Wilkins in The Super-Afrikaners, inside the Afrikaner-Broederbond breedvoerig geskryf oor Roos se aanstelling en eindelike bedanking as direkteur-generaal van die SAUK.[24] Nadat die Nasionale Party in Mei 1948 die bewind by die Verenigde Party oorgeneem het, het dr. D.F. Malan ’n kabinet saamgestel van wie net twee lede, Eric Louw en Klasie Havenga, nie tot die Afrikaner-Broederbond behoort het nie. Malan, adv. J.G. Strijdom, adv. C.R. Swart, adv. E.G. Jansen, Eben Dönges, Ben Schoeman, F.C. Erasmus, dr. A.J. Stals en Paul Sauer was almal lede van dié geheime organisasie wat die NP die oorwinning in die verkiesing help behaal het. Die volgende stap was om Broeders aan die hoof van al die vername staatsinstellings in Suid-Afrika te plaas, waaronder die Suid-Afrikaanse Weermag, die Suid-Afrikaanse Spoorweë (indertyd die enkele grootste werkgewer in die land) en die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK), die land se grootste mediaorganisasie. In eersgenoemde twee gevalle het die NP betreklik gou met behulp van die Broederbond volslae beheer oorgeneem, maar met die SAUK het dit aansienlik langer geduur.

Die eerste stap van die NP-regering om beheer oor die SAUK te verkry was om dr. S.H. Pellissier, die vader van die Volkspelebeweging en ’n jare lange lid van die Broederbond, as voorsitter van die SAUK-raad aan te stel, maar die voorsitterskap het nie veel gewig gedra nie. Ook was dr. Pellissier reeds 60 jaar oud met die NP se bewindsoorname en het hy nie genoeg dryfkrag gehad nie, volgens die Broederbond. Die eintlike mag in die uitsaaikorporasie het berus by die direkteur-generaal, maar destyds was daar geen Broeder wat enigsins op meriete aangestel kon word nie; daarom het hulle Roos gekies omdat hy, hoewel nie lid van die organisasie nie, na hul mening die mees geskikte kandidaat was, iemand wat hul saak goedgesind wou wees.

Roos, ’n opgeleide advokaat, het sy lewe gewy aan die uitsaaiwese. Wat veral by die Broederbond in sy guns getel het, was dat hy gehelp het om die simboliese ossewatrek van 1938 oor die radio so gewild te maak dat dit ’n emosionele volksbeweging geword het wat Afrikaners herenig het, iets wat ’n groot bydrae gelewer het tot die NP-oorwinning in 1948. Roos was veronderstel om net tot by die eerste stilhouplek buite Kaapstad saam te trek; daarna sou die res van die lang tog Pretoria toe so te sê ongesiens verbygegaan het, as Roos se uitsendings nie so uitstekend was nie. Hulle het die hart en verstand van Afrikaners sodanig aangegryp dat hy gevra is om saam te trek tot in Pretoria. Onwetend het hy met sy uitsendings presies dit bereik wat die Broederbond gehoop het die trek sou regkry.

Toe die Broederbond-beheerde kabinet in 1949 ’n nuwe direkteur-generaal vir die SAUK moes aanstel, het hulle Roos gekies, maar hom verkeerd opgesom. Hy het onwrikbaar op regverdige beriggewing en kommentaar aangedring sonder om een party bo die ander te bevoordeel en geweier dat die SAUK as ’n spreekbuis vir NP-propaganda gebruik word. Eers het die kabinet gedink dis Pellissier se skuld dat die uitsaaier onpartydig was; daarom het hulle hom in 1959 met ’n vooraanstaande Broeder, dr. Piet Meyer, vervang. Maar steeds het die SAUK nie oornag ’n regeringspreekbuis geword nie, want Meyer het nie die mag gehad om sy wil af te dwing nie en Roos het bly vasskop teen partydige uitsendings. Gevolglik het die Broederbond ’n tweeledige benadering gevolg: Meyer moes meer mag kry en Roos moes uitgewerk word.

Teen April 1961 het Roos se posisie ondraaglik geword en het hy bedank. Soos in die geval van Marshall Clark by die SA Spoorweë het hy ’n goue handdruk gekry, maar anders as met genl. Evered Poole se verwydering as hoof van die weermag, was Roos se bedanking nie ’n verrassing nie. The Star het byvoorbeeld destyds geskryf: "Sy uitvoerende take as direkteur-generaal is een-een weggekalwe tot daar vir hom amper niks oor was om te doen nie." Maar nes in Poole se geval, is aangekondig dat Roos se pos weggeval het. So het Meyer hoof van die uitsaaiwese in Suid-Afrika geword. The Star het in sy kommentaar geskryf: "In sy 24 jaar in die uitsaaiwese was mnr. Roos deurgaans ’n kampvegter vir onpartydigheid in die uitvoering van die SAUK se taak en die handhawing van demokratiese beginsels in die uitsaaiwese. Hy het altyd kragtig gestry teen enige poging om die SAUK in ’n propagandamasjien van die regering te omskep." Die Sunday Times het op 16 April 1961 geskryf: "Die regering en die Broederbond het hul vier jaar lange stryd gewen om van mnr. Gideon Roos ontslae te raak. By sy vertrek is die laaste hindernis verwyder wat gekeer het dat die uitsaaiwese in Suid-Afrika heeltemal in politieke hande beland." Dié koerant het berig dat Roos hulle ’n tydjie vantevore vertel het: "Die SAUK lewer ’n diens aan die publiek en dien dus die publiek, nie die regering nie."

Dr. Gideon Roos, toe hy direkteur-generaal van die SAUK was.

Met Meyer se aanstelling in 1959 as raadsvoorsitter, is ’n nuwe pos, uitvoerende voorsitter, geskep. So kon Meyer nie net die korporasie se beleidsrigting bepaal nie; hy het ook oorheersende administratiewe en uitvoerende mag gehad. Hy het die teuels styf vasgehou, veral met betrekking tot sake van politieke belang. Roos en Meyer se mening oor die uitsaaiwese het lynreg verskil. Iemand moes kopgee en, soos destyds gewoonlik die geval was, sou dit nie die Broederbonder wees nie. In 1961 het Jannie Kruger as redakteur van Die Transvaler bedank om die SAUK se kulturele raadgewer te word, ’n pos wat Meyer, Broederbond-voorsitter van 1960 tot '72, geskep het vir ’n vername mede-Broeder. Sommige lede van die publiek en parlement het hewig beswaargemaak teen Kruger se reeks praatjies, Die Suid-Afrikaanse Toneel, wat hulle gemeen het tekenend was van politieke partydigheid in die SAUK. Aan dié praatjies kon Roos niks doen nie omdat dit, volgens hom, "op hoër vlak" goedgekeur is.

Meyer se volgende stap om Roos se mag in te perk, was om direkteurs met bepaalde take aan te stel. Roos was wel een van hulle, maar beheer oor die uitsaaiwese – wat tot dusver in sy hande was – is verdeel tussen vyf mense, van wie drie Broeders was: dié in beheer van administrasie, finansies en programme. Al waarmee Roos oorgebly het, was Springbokradio en die Afrikadiens, wat bitter min beleidsrigting of administrasie behels het. Die meeste personeellede was ontsteld omdat hulle gemeen het Roos se invloed is ingekort en dat hy verneder is. Hy het ’n reputasie opgebou vir nougesette regverdigheid en as iemand wat harmonie tussen Afrikaans- en Engelssprekende personeel geskep het. Op ’n afskeidsparty in die SAUK-gebou in Johannesburg op 1 Junie 1961 het Roos aan sy personeel gesê: "Ek sou graag die res van my werklewe in diens van die radio in Suid-Afrika wou deurgebring het, maar ’n mens kan nie altyd doen wat jy wil nie." Aan The Star het hy gesê: "Dis nie maklik om jou wortels uit te trek en weg te breek van ’n beroep wat ek so liefhet soos die radiowese het nie. Ek het gehoop ek sou die voorreg gehad het om my land en my volk in die radiowese te dien tot die dag dat ek aftree." En 33 jaar later, in 'n onderhoud met Beeld, het hy, terwyl hy verkies het om nie oor sy bedanking te praat nie, gesê dit was "uit beginsel" en bygevoeg: "Sê maar ons het verskil oor die rol en wese van 'n openbare uitsaaidiens in 'n veelrassige en veeltalige Suid-Afrika."[25]

Met Roos se uittrede is die Broederbond stewig in beheer geplaas van ’n magtige propagandamasjien. In 1962 het hy voorsitter en hoofbestuurder van Samro geword,[26] 'n organisasie wat deur sy toedoen tot stand gekom het en waarvan hy meer as 30 jaar lank voorsitter was, tot kort voor sy dood.[27] Met die viering van Samro se 30-jarige bestaan op 29 November 1992 was sy jaarlikse omset aan tantième meer as R46 miljoen, verreweg die hoogste van enige soortgelyke organisasie in Afrika.[28] Later het hy ook die Dramatiese, Artistieke en Letterkundige Regteorganisasie (Dalro) gestig en dieselfde betrekking daar beklee.

Esther Mentz, dr. Roos se eggenote, en Chris Lessing by lede van die Asaf-koor in Carmen in 1946, die eerste keer dat 'n opera in Afrikaans in Johannesburg opgevoer is. Roos het die opera vertaal en dis op 23 en 27 Maart opgevoer. Die dirigent was John Connel.[29]

Roos was 'n begeesterde ondersteuner van musiek en het heel eiesoortige bydraes tot die toonkuns in Suid-Afrika gelewer. Hy het byvoorbeeld 15 operas en nege operettes in Afrikaans verwerk en was jare lank lid van Truk se bestuurskomitee vir musiek; van 1979 af as voorsitter. Hy was ook voorsitter van die Johannesburgse Musiekvereniging. Onder sy bestuur het Samro deur die toekenning van pryse en beurse en die publikasie van oorspronklike Suid-Afrikaanse musiek en 'n boek of twee, een van die voorste beskermhere van die plaaslike toonkuns geword. Samro het ook hulp verleen met die vervaardiging van 'n aantal grammofoonplate.[30]

Roos en Pieter de Waal het 'n groot rol gespeel in die uitbouing van die B-program (later die Afrikaanse program genoem) van die SAUK wat bygedra het tot die bevordering van Afrikaans landwyd. Dit het nuwe geleenthede geskep vir skrywers van Afrikaanse dramas en vervolgverhale en vir kunstenaars om dit oor die radio aan te bied.[31]

Van die organisasies waartoe hy behoort het, was die Association Littéraire et Artistique Internationale (Alai, wat in 1878 gestig is en vandag nog wetshervorming voorstel met betrekking tot wêreldwye kopiereg), die Internationalen Gesellschaft für Urheberrecht (Intergu, die Internasionale Vereniging vir Kopiereg, gestig in 1954),[32] die Confédération Internationale des Sociétés d'Auteurs et Compositeurs (Cisac, wat in 1926 in Frankryk as nieregeringsorganisasie sonder winsoogmerk gestig is om die regte van skeppers wêreld te beskerm),[33] en die South African Association for the Protection of Industrial Property.

Op sake- en kultuurgebied was hy direkteur van die Commercial Union Assurance Company of SA, van die Grootvlei Propriety Mines Ltd., en van die Johannesburgse Burgerteater-vereniging, uitvoerende trustee van die Suid-Afrika-Stigting, voorsitter van die Suid-Afrikaanse Instituut vir Internasionale Betrekkinge (Witwatersrandse tak), van die Suid-Afrikaanse Genootskap van Internasionale Reg, en lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns,[34] en Truk se raad. Hy het ook in uitvoerende hoedanigheid gedien in die Nasionale Opera-assosiasie van SA en was sedert 1973 voorsitter van die beoordelaarspaneel van die Nederburg-operaprys.[35]

Roos, wat vier keer vereer is vir sy bydrae tot die kultuurlewe in Suid-Afrika, het die erenaam mnr. Musiek gekry omdat hy gesorg het vir outeursregbeskerming vir Suid-Afrikaanse komponiste, liedjieskrywers en dramaturge.[36]

Op Unisa se lentegradeplegtigheid op 29 September 1989 het dr. Roos die eredoktorsgraad Musicologiae (Musiekkunde) van Unisa ontvang.[37] Drie jaar later, in April 1991, het die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns Roos met 'n besondere erepenning vir die bevordering van die uitsaaiwese en uitvoerende kunste vereer.[38] In 1994 het die Universiteit van die Witwatersrand 'n eredoktorsgraad in die regte aan hom toegeken vir sy "uitmuntende bydrae tot die intellektuele lewe van Suid-Afrika". Die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge het sy prestigeprys vir die bevordering van die skeppende kunste aan hom toegeken.[39]

Laetitia Pople het in 1994 'n onderhoud met dr. Roos vir Beeld gevoer nadat hy kort tevore sy tweede eredoktorsgraad ontvang het. Sy het hom indertyd as "nog fier en regop" beskryf. In dié onderhoud het hy onder meer gesê:[40]

• Oor kopiereg: "In die Tien Gebooie staan jy mag nie jou naaste se materiële besittings steel nie, maar 'n mens vergeet maklik van die 'of iets' (geesteskeppings soos musiek, drama en poësie) in daardie gebod. Ons maak 'n magdom wette om ons materiële besittings te beskerm, maar geen wette om ons geesteskeppings te beskerm nie. Die uitvoerende kunstenaar maak geld, maar die skeppende kunstenaar is kwesbaar."
• Oor die ontstaan van Dalro: "Ons (Samro en Dalro) kan nee sê namens komponiste, dramaturge en skrywers en ons kan betaling vir die skeppende kunstenaar eis. Breytie Breytenbach het eendag radeloos kom aanklop en gesê hy kan nie nee sê vir kerkvereningings nie. Daarom het ons Dalro gestig."
• Oor die beskerming van outeursreg: "As iemand in die vroeë dae 'n gedig op 'n tablet geskryf het en iemand het die tablet gekoop, was die gedig syne. Dié voor-Renaissance kunstenaar was heel tevrede om anoniem te bly en te skep tot eer van God. Die Renaissance het egter 'n individualistiese kunstenaar na vore laat tree, iemand wat trots is op sy werk en erkenning en vergoeding eis. Die ontdekking van die boekdrukkuns in 1485 het tot grootskeepse, ongeoorloofde nadrukkery gelei. Martin Luther was een van die eerste skrywers wat sy stem dik gemaak het oor die reg en beskerming van die skrywer. Daarna het koninklike bevoorregting gegeld net sekere drukkers kon boeke herdruk en dit het natuurlik ook gelei tot sensuur. Dit is baie ironies. As 'n mens na die geskiedenis kyk, is dit die gebruiker of leser van 'n teks wat beskerm word en nie die skrywer of skepper daarvan nie."
• Oor sy eerste loopbaankeuse, die regte: "Ek het nie geweet wát ek wil doen nie en het my toe maar vir die klassieke tale Grieks en Latyn laat inskryf en drie jaar later vir 'n graad in die regte aan die Universiteit van Stellenbosch. Ek is net ná universiteit tot die Balie toegelaat met 'n salaris van R6 per maand en moes van nege tot vyf op kantoor sit. Dit was die jaar van die Groot Depressie, mense het nie geld gehad vir hofgedinge nie. Ek het 'n maand gehou en toe gevra om van die rol geskrap te word."
• Oor sy ontmoeting met sy lewensmaat: "Ek het 'n gróót slag geslaan met daardie eisteddfod (in 1931, toe hy 22 was). Benewens my vrou het ek ook 'n goue medalje vir sang ontvang en is ek ook werk as 'n omroeper aangebied!"
• Oor sy besonder lang loopbaan: "My stokperdjie is nou my werk. Ek het jare gelede gholf gespeel, maar nie veel erg daaraan gehad nie. Om vandag by te bly, is 'n heeltydse werk. Die rekenaar het die beskerming van outeursreg ingrypend verander. Ek moet baie lees om by te bly. Het jy geweet 'n mens kan deesdae tot 750 uur se musiek op 'n mikroskyfie stoor? Die implikasies vir outeursreg is verreikend!"

Dr. Roos en sy vrou, Esther Mentz, se grafsteen in die Onderpapegaaiberg-begraafplaas op Stellenbosch.

Roos is op 8 Januarie 1938 met Esther Mentz (1911–1986),[41] aktrise en operasangeres, getroud. Uit dié huwelik is twee seuns en 'n dogter gebore. Hulle het jare lank by Lystanwoldweg 12, Saxonwold, Johannesburg, gewoon.

Sy belangstellings was volkereg, internasionale sake, gholf en tuinmaak. Die klubs waartoe hy behoort het, was onder meer die Rand-klub, Pretoria-klub, Staatsdiensklub (Kaapstad) en die Constantiaklub (Pretoria).[42]

Hy is op 9 Maart 1999 in die ouderdom van 89 jaar, drie maande en nege dae aan 'n hartaanval dood nadat hy in die Randse Klub in Johannesburg inmekaargesak het pas nadat hy 'n praatjie oor radiokommunikasie gelewer het.[43]

• Springbok, 1976 as Charles
• Boemerang 11:15, 1972 as Johan van Buuren
• Sien jou môre, 1970 as mnr. Bell
• Lied in My Hart, 1970 as Weber
• The Cape Town Affair, 1967 as hoof van veiligheidstak (nie erken nie)
• Pinkie se Erfenis, 1946 as dr. Hendrik Steenkamp
• Donker Spore, 1944 as Koos Kok

• (af) Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.
• (af) (en) Kruger, dr. D.F. 1963. Wie is wie in Suid-Afrika. Johannesburg: Vitae Uitgewers.
• (af) Malan, dr. Jacques P. (hoofred.) 1986. Suid-Afrikaanse Musiekensiklopedie. Deel IV. Kaapstad: Oxford University Press.
• (en) Potgieter, D.J. 1970. Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 2. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (en) Roberts, T. (hoofredakteur). 1975. Who's Who of Southern Africa. Johannesburg: Combined Publishers (Edms) Bpk.
• (af) Stals, prof. dr. E.L.P. (red.). 1986. Afrikaners in die Goudstad, Deel 2. 1924–1961. Pretoria: HAUM Opvoedkundige Uitgewery.
• (en) Strydom, Hans en Wilkins, Ivor. 1984. The Super-Afrikaners. Cape Town: Jonathan Ball Publishers.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.

• In hierdie huis by Lystanwoldweg 12, Saxonwold, Johannesburg, het die Roos-egpaar jare lank gewoon. URL besoek op 6 November 2016.