Geweer

'n Musketier van die laat 16de en vroeg 17de eeu het beslis swaar gedra aan sy uitrusting: die musket self; die stutvurk van yster; 'n smeulende lont wat verskeie meter lank was en waarvan die punte versigtig tussen twee vingers gehou moes word; ʼn bandolier met 'n dosyn kruithouers of kardoese (elke kardoes kon vir net een skoot gebruik word); 'n koeëlsakkie met loodkoeëls en toupluksels; en 'n kruithoring met kruit.

Vanselfsprekend moes hy ook nog 'n swaar steek of kapwapen hê - vir geval sy vuurwapen weier. 'n Lont was nog altyd nodig om die kruitlading te laat ontbrand. Maar die musket was darem effens makliker hanteerbaar en minder gevaarlik as die ou wapen. Buitendien het 'n koeël met 'n deursnee van 2 cm tot op 'n afstand van 100 meter deur enige wapenrusting gedring. Daarom het die leërs van baie lande nog tot aan die begin van die 18de eeu handvuurwapens met lontslotte gebruik, hoewel daar toe al heelwat beter vuurwapens beskikbaar was.

Hierdie nuwe vuurwapens het berus op die gebruik van ʼn tegniek wat die mens reeds in die prehistoriese tyd ontdek het, naamlik dat vuurklippe vonke laat spat wanneer hulle gekap word. Dit is presies wat in die vuurwapens met rat- en vuursteenslotte gedoen is.

Leonardo da Vinci het reeds in 1480 ontwerpe vir 'n ratslot geteken. Miskien is die ontwerpe gebruik deur die Neurenbergse geweermakers, wat vir al die Europese leërs gewerk het en omstreeks 1515 die eerste gewere met ratslotte gemaak het. Die ratslot was baie ingewikkeld en gevoelig: wanneer die sneller getrek word, laat 'n gespanne veer 'n tandrat draai wat vonke kap uit 'n vuursteen wat in die snaphaan vasgeknyp is. Omdat hulle so ingewikkeld was, was gewere met wielslotte baie duur.

In die 17de eeu is hierdie soort geweer in Nederland vereenvoudig. Die vuursteen was nog altyd in die snaphaan vasgeknyp of vasgeskroef, maar die haan het nou deur middel van 'n veer teen 'n beweeglike metaalplaatjie geklap.

Die vonk wat daardeur ontstaan het, het die kruit in die pan laat ontvlam, wat op sy beurt weer die kruit in die loop laat ontplof het. Hierdie metode is mettertyd verder vervolmaak, maar die beginsel het tot in die eerste dekades van die 19de eeu onveranderd gebly. Die tipe geweer, veral van Engelse fabrikaat, was die voorlaaiers of sannas wat die Voortrekkers gebruik het. Die Trekkers het egter dikwels die geweer met lopers in plaas van koeëls gelaai. 'n Ervare skut kon drie skote per minuut afvuur.

Aan die begin van die 19de eeu is chemiese stowwe (onder meer knalkwik) ontdek wat die eienskap gehad het dat dit vanweë 'n hewige slag (perkussie) ontplof. Omstreeks 1800 het iemand die plan gekry om met behulp van sulke stowwe die kruitlading in die loop van die vuurwapens te laat ontbrand. Dit het beteken dat die vuursteen oorbodig geword het; die slagpennetjie moes net teen die maklik ontplofbare stof in die loop van die geweer vasslaan.

Na talle eksperimente is die slagdoppie ontwikkel, wat ongeveer gewerk het soos die kruitdoppies in speelgoedpistole. In ons land het hierdie soort gewere teen die middel van die 19de eeu die sanna heeltemal verdring. In hierdie gewere is die slagdoppie op die pan geplaas. Wanneer die slagpennetjie dit tref, het die kruitlading ontbrand en die koeël by die loop uitgedryf.

Die volgende stap was voor die hand liggend, om die dryfbrandstof en die slagdoppie in een patroon saam met die koeël te plaas. Dit het gelei tot die ontstaan van die patroon, soos dit vandag nog gebruik word. Terselfdertyd moes die voorlaaier plek vir die agterlaaier maak. Die eerste doeltreffende agterlaaier, die Duitse naaldgeweer, is omstreeks 1840 ontwikkel. Daarmee is die moderne geweer gebore, wat in beginsel nou reeds meer as 'n eeu onveranderd gebly het.

• Gewere-oorlog
• Wapen

• KENNIS, 1980, ISBN 0798108274, volume 5, bl. 850, 851

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Geweer.