Geskiedenis van die Aarde

Die geskiedenis van die Aarde het betrekking op die ontwikkeling van die planeet Aarde, van sy vorming tot die hede. Feitlik alle vertakkings van die natuurwetenskap het bygedra tot ’n begrip van die hoofgebeure in die Aarde se verlede. Die planeet is omtrent ’n derde so oud soos die heelal. ’n Enorme aantal biologiese en geologiese veranderings het in dié tyd plaasgevind.

’n Kunstenaarsvoorstelling van die vorming van die Sonnestelsel.
Die nuut gevormde Aarde het hoë temperature gehad vanweë vulkaniese uitbarstings en botsings.

Die Aarde het sowat 4,54 miljard (4,54×109) jaar gelede gevorm deur akkresie van die newel waaruit die Son ontstaan het. Vulkaangasse het moontlik die aanvanklike atmosfeer gevorm, maar dit het feitlik geen suurstof bevat nie en sou giftig gewees het vir mense en die meeste vorme van moderne lewe. Die grootste deel van die Aarde was gesmelt vanweë uiterse vulkaanaktiwiteite en gereelde botsings met ander hemelliggame. Een baie groot botsing het vermoedelik die kanteling van die Aarde se as en die vorming van die maan veroorsaak. Mettertyd het die Aarde afgekoel en ’n soliede kors gevorm, wat meegebring het dat water op die oppervlak kon bestaan.

Die eerste lewensvorme het tussen sowat 3,8 en 3,5 miljard jaar gelede ontstaan. Die vroegste getuienis van lewe op Aarde is grafiet wat biogenies blyk te wees in 3,7 miljard jaar oue metamorfe gesteentes wat in Wes-Groenland ontdek is[1] en fossiele in 3,48 miljard jaar oue sandsteen wat in Wes-Australië ontdek is.[2][3]

Fotosintetiese lewe het blykbaar sowat 2 miljard jaar gelede ontstaan en die atmosfeer met suurstof gevul. Die lewensvorme het meestal klein en mikroskopies gebly tot sowat 580 miljoen jaar gelede, toe komplekse, veelsellige lewe ontstaan het. Tydens die Kambriese periode was daar ’n "Kambriese ontploffing", waarin lewe vinnig gediversifiseer het in die meeste groot filums.

Geologiese veranderings het konstant plaasgevind sedert die Aarde se vorming, en net so het die lewe voortdurend verander. Spesies het aanhou ontwikkel en so het nuwe vorme ontstaan; hulle het gesplyt in dogterspesies of het uitgesterf weens ’n voortdurend veranderende planeet. Plaattektoniek het ’n groot rol gespeel in die vorming van die Aarde se oseane, sowel as die lewe daarin. Die biosfeer het weer ’n belangrike invloed gehad op die atmosfeer en ander abiotiese toestande op die planeet, soos die vorming van die osoonlaag, die toename in suurstof en die vorming van grond.

Geologiese tydskaal
Geologiese tyd, gekondenseer in ’n diagram, met die lengtes van die verskillende eons in die Aarde se geskiedenis.

Die geskiedenis van die Aarde word chronologies georganiseer in ’n tabel bekend as die geologiese tydskaal. Dié word in tydperke verdeel gebaseer op stratigrafiese ontledings. Die vier hooftydperke, of eons, is (van oud tot jonk): die Hadeïkum, Argeïkum, Proterosoïkum en Fanerosoïkum. Dié word in eras verdeel, waarvan die Paleosoïkum, Mesosoïkum en Kainosoïkum die eras van die jongste eon, die Fanerosoïkum, is. Die laaste era, die Kainosoïkum, word weer verdeel in drie periodes: die Paleogeen, Neogeen en die huidige Kwartêr. Die Kwartêr word onderverdeel in die epogs Pleistoseen en Holoseen. Epogs word weer onderverdeel in tydsnedes.

Die tyd voor die Fanerosoïkum word dikwels gesamentlik die Prekambrium genoem, dus die tyd voor die eerste Fanerosoïese periode, die Kambrium.

Vorming van die Sonnestelsel

Die standaardmodel vir die vorming van ons Sonnestelsel is die sonnewel-hipotese.[4] In dié model is die Sonnestelsel gevorm uit ’n groot, draaiende wolk van interstellêre stof en gas. Dit het bestaan uit waterstof en helium wat kort ná die Groot Knal 13,8 miljard jaar gelede gevorm het, asook swaarder elemente wat van supernovas afkomstig was. Sowat 4,5 miljard jaar gelede het die newel begin saamtrek – dit kon veroorsaak gewees het deur ’n supernova in die nabye omgewing. ’n Skokgolf kon ook veroorsaak het dat die newel begin draai het. Namate die wolk vinniger gedraai het, het sy hoekmomentum, swaartekrag en inersie (rustraagheid) dit platgedruk in ’n protoplanetêre skyf loodreg op sy draai-as. Klein versteurings vanweë botsings en die hoekmomentum van ander groot brokstukke het veroorsaak dat kilometer grootte protoplanete begin vorm het wat om die middel van die newel geroteer het.[5]

’n Kunstenaarsvoorstelling van ’n protoplanetêre skyf.

Die middel van die newel, wat nie ’n groot hoekmomentum gehad het nie, het vinnig inmekaargestort en die samedrukking het dit verhit totdat die kernfusie van waterstof in helium begin het. Ná nog samedrukkings het ’n T Tauri-ster ontstaan en in die Son ontwikkel. Intussen het swaartekrag in die buitenste dele van die newel materie saamgepers en die res van die protoplanetêre skyf het ringe begin vorm wat van mekaar geskei geraak het. Al hoe groter afval- en stofdeeltjies is saamgepers en so het die planete gevorm.[5] Die Aarde het sowat 4,54 miljard jaar gelede op dié manier begin vorm aanneem en was ná sowat 10–20 miljoen jaar klaar gevorm. Die sonwind van die nuwe T Tauri-ster het die meeste van die materiaal in die skyf weggeblaas wat nie deel van groter liggame uitgemaak het nie.

Dit is min of meer die proses wat plaasvind met die vorming van alle nuwe sterre, waarvan sommige planete vorm.[6]

Die proto-Aarde het danksy akkresie gegroei tot sy binnekant warm genoeg was om die swaar, siderofiele metale te smelt. Omdat hulle ’n groter digtheid as die silikate gehad het, het hulle gesink. Hierdie sogenaamde "ysterramp" het veroorsaak dat ’n primitiewe mantel en ’n metaalkern van mekaar geskei geraak het net 10 miljoen jaar nadat die Aarde begin vorm het, en dit het gelei tot die gelaagde struktuur van die Aarde en die vorming van die planeet se magneetveld.[7] J.A. Jacobs [8] was die eerste wetenskaplike wat voorgestel het dat die binneste kern – ’n soliede binnekant wat onderskei kan word van die vloeibare buitenste kern – aan die vries is en dat dit groei uit die vloeibare kern vanweë die geleidelike verkoeling van die Aarde se binnekant (sowat 100 ºC elke miljard jaar[9]).

Hadeïese en Argeïese Eon

Die eerste eon in die Aarde se geskiedenis, die Hadeïkum, het met die Aarde se vorming begin en is gevolg deur die Argeïkum omtrent 3,8 miljard jaar gelede.[10] Die oudste rotse op Aarde dateer uit sowat 4 miljard jaar gelede. Volgens die grootimpak-hipotese vir die maan se vorming het ’n kleiner protoplaneet die Aarde getref kort ná die vorming van die aanvanklike kors. ’n Deel van die mantel en kors is die ruimte in geskiet en so is die maan gevorm.[11]

Uit die groot aantal kraters op ander hemelliggame word afgelei dat ’n periode van intense meteoriet-botsings sowat 4,1 miljard jaar gelede begin het en sowat 3,8 miljard jaar gelede aan die einde van die Hadeïkum geëindig het.[12] Terselfdertyd was die mate van vulkaanaktiwiteit hoog vanweë die groot hittevloei. Kristalle van sowat 4,4 miljard jaar gelede bevat bewyse van kontak met vloeibare water, waaruit afgelei kan word dat oseane of seë toe reeds moes bestaan het.[13]

Teen die begin van die Argeïkum het die Aarde al taamlik afgekoel. Die meeste moderne lewensvorme sou nie kon oorleef het in die Argeïese atmosfeer nie omdat dit nie suurstof en osoon bevat het nie. Daar word egter geglo oerlewe het begin ontwikkel teen die vroeë Argeïkum, met kandidaat-fossiele wat dateer uit tot sowat 3,5 miljoen jaar gelede.[14] Sommige wetenskaplikes meen selfs dat lewe in die laat Hadeïkum kon begin het, tot 4,4 miljoen jaar gelede, en dat dit die bombardement van meteoriete kon oorleef het in hipoterminale bronne onder die Aarde se oppervlak.[15]

Vorming van die Maan
’n Kunstenaarsvoorstelling van die enorme botsing waaruit die maan moontlik ontstaan het.

Die Aarde se enigste natuurlike satelliet, die maan, is groter in verhouding met sy planeet as enige ander maan in die Sonnestelsel. (Pluto se maan, Charon, is groter,[16] maar Pluto word as ’n dwergplaneet geklassifiseer.[17]) Tydens die Apollo-program is rotse van die maan af gebring en radiometriese datering het gewys dit is 4,53 ± ,01 miljard jaar oud,[18] minstens 30 miljoen jaar jonger as die Sonnestelsel.[19] Nuwe getuienis dui daarop dat die maan selfs jonger kan wees: 4,48 ± 0,02 miljard jaar, of 70–110 miljoen jaar jonger as die Sonnestelsel.[20]

Teorieë vir die vorming van die maan moet verduidelik hoekom dit so laat gevorm is, asook die volgende feite. Eerstens het die maan ’n lae digtheid (3,3 keer dié van water, in vergelyking met 5,5 vir die Aarde,[21]) en ’n klein metaalkern. Tweedens is daar feitlik geen water of ander vlugtige stowwe op die maan nie. Derdens het die Aarde en maan dieselfde hoeveelheid suurstofisotope. Van die teorieë wat voorgestel is vir hierdie verskynsels, word net een algemeen aanvaar: volgens die reuse-impakhipotese het die maan ontstaan nadat ’n liggaam so groot soos Mars die proto-Aarde skrams getref het.[22]

Die botsing tussen die Aarde en die ander liggaam, wat soms Theia genoem word,[19] het sowat 100 miljoen keer die energie vrygestel as die impak wat die Dinosourus-uitwissing veroorsaak het. Dit was genoeg om van die Aarde se buitenste lae te laat verdamp en albei liggame te laat smelt.[22] ’n Deel van die Aarde se mantel is in ’n baan om die planeet geskiet. Volgens die hipotese het die maan min metale gekry en dit verklaar sy ongewone samestelling.[23] Die materiaal wat om die Aarde gewentel het, sou binne weke een liggaam kon gevorm het. Onder sy eie swaartekrag kon die materiaal ’n meer sferiese liggaam geword het: die maan.[24]

Eerste kontinente
’n Geologiese kaart van Noord-Amerika, volgens ouderdom. Die rooi en pienk dui rotse uit die Argeïkum aan.

Mantelkonveksie, die proses wat plaattektoniek vandag aandryf, is die gevolg van hittevloei van die Aarde se binnekant na sy oppervlak. Dit betrek die skepping van rigiede tektoniese plate by onderwater-bergreekse. Dié plate word vernietig deur subduksie, wanneer hulle onder mekaar inbeweeg en in die mantel wegsink by subduksiesones. Tydens die vroeë Argeïkum (sowat 3 miljard jaar gelede) was die mantel baie warmer as vandag, waarskynlik sowat 1 600 °C,[25] en die konveksie in die mantel was dus vinniger. ’n Proses soortgelyk aan vandag se plaattektoniek sou dus vinniger verloop het. Dit is waarskynlik dat subduksiesones in die Hadeïkum en Argeïkum meer algemeen was, en daarom sou tektoniese plate kleiner gewees het.[22]

Die aanvanklike kors, wat gevorm het toe die Aarde die eerste keer begin solied raak het, het heeltemal verdwyn vanweë dié vinnige Hadeïese plaattektoniek en die intense botsings met ander hemelliggame. Daar word egter geglo dit het uit onder meer basalt bestaan, nes vandag se oseaankors.[22] Die eerste groter stukke kontinentale kors het aan die begin van die Hadeïkum, sowat 4 miljard jaar gelede, ontstaan. Wat van hierdie eerste, klein kontinente oor is, word kratone genoem. Hierdie stukke laat Hadeïese en vroeë Argeïese kors het die kerns gevorm waarom vandag se kontinente gegroei het.[26]

Die oudste rotse op Aarde word aangetref in die Noord-Amerikaanse kraton Kanada. Hulle is tonaliet van sowat 4 miljoen jaar gelede. Hulle wys tekens van metamorfisme teen hoë temperature, maar ook afsettingsdeeltjies wat rond gevorm is deur erosie terwyl hulle deur water vervoer is – wat wys riviere en seë het toe al bestaan.[27]

Oseane en atmosfeer

Daar word dikwels gesê die Aarde het drie atmosfere gehad. Die eerste, wat uit die sonnewel ontstaan het, het bestaan uit ligte elemente uit die newel, hoofsaaklik waterstof en helium. Die sonwind en die Aarde se hitte sou dié atmosfeer weggedryf het en dit is hoekom die atmosfeer vandag min van dié elemente bevat in vergelyking met die oorvloed wat in die res van die ruimte voorkom.[28] Tydens ’n groot impak het die Aarde vlugtige gasse vrygestel en later is nog gas vrygestel deur vulkane – so is ’n tweede atmosfeer ryk aan kweekhuisgasse maar arm aan suurstof gevorm.[22] Eindelik het ’n derde atmosfeer, met baie suurstof, ontstaan toe bakterieë sowat 2,8 miljard jaar gelede suurstof begin vervaardig het.[29]

In vroeëre modelle oor die vorming van die atmosfeer en oseane, is die tweede atmosfeer gevorm deur vlugtige gasse uit die Aarde se binnekant. Nou word die moontlikheid erken dat baie van die vlugtige gasse kon gekom het van liggame wat verdamp het toe hulle met die Aarde gebots het. Die atmosfeer en oseane kon dus begin vorm het in dieselfde tyd as die Aarde.[30] Die nuwe atmosfeer het moontlik waterdamp, koolstofdioksied, stikstof en kleiner hoeveelhede van ander gasse bevat.[22]

Klein hemelliggame op ’n afstand van 1 astronomiese eenheid (AE), die afstand tussen die Son en die Aarde, het waarskynlik nie enige water tot die Aarde bygedra nie omdat die sonnewel te warm was vir ys om te vorm, en die hidrering van rotse deur waterdamp sou te lank geneem het.[31] Die water moes gekom het van meteoriete uit die buitenste Asteroïdegordel en ander verafgeleë liggame. Komete kon ook betrokke gewees het; hoewel die meeste vandag in wentelbane verder as Neptunus voorkom, wys rekenaarsimulasies hulle was aanvanklik baie algemener in die binneste deel van die Sonnestelsel.[27]

Namate die planeet afgekoel het, het wolke ontstaan en reën het die oseane gevorm. Volgens onlangse bewyse kon die oseane tot so vroeg as 4,4 miljard jaar gelede begin vorm het.[13] Aan die begin van die Argeïkum het hulle reeds die Aarde bedek. Dit is moeilik om te verduidelik hoekom, aangesien sterre helderder word namate hulle ouer word. Met sy vorming sou die Son maar sowat 70% van sy huidige krag gehad het en volgens baie modelle moes die Aarde dus deur ys bedek gewees het.[32] ’n Waarskynlike verklaring is dat daar genoeg koolstofdioksied en metaan was om ’n kweekhuiseffek te skep. Eersgenoemde sou deur vulkane geproduseer gewees het en laasgenoemde deur vroeë mikrobes.

Oorsprong van lewe

Een van die redes vir ’n belangstelling in die vroeë atmosfeer en oseane is dat hulle die toestande geskep het waarin lewe op Aarde begin het. Daar is baie modelle, maar min konsensus, oor hoe lewe ontstaan het uit nie-lewende chemikalieë; chemiese stelsels wat in laboratoriums geskep is, kon nog nie die mees basiese lewende organisme tot stand bring nie.[33]

Die eerste stap in die totstandkoming van lewe kon chemiese reaksies gewees het wat baie van die eenvoudiger organiese verbindings geskep het soos kernbasisse en aminosure, wat die boublokke van lewe is. ’n Proefneming in 1953 deur Stanley Miller en Harold Urey het gewys sulke molekules kon vorm in ’n atmosfeer van water, metaan, ammoniak en waterstof, met die hulp van vonke wat die effek van weerlig naboots.[34] Hoewel die atmosferiese samestelling waarskynlik verskil het van dié wat Miller en Urey gebruik het, het latere eksperimente met realistieser samestellings ook organiese molekules kunsmatig geskep.[35] Onlangse rekenaarsimulasies het selfs gewys dat buiteruimtelike organiese molekules voor die vorming van die Aarde in die protoplanetêse skyf kon gevorm het.[36]

Die volgende fase van kompleksiteit kon minstens op drie maniere begin het: selfreplisering, ’n organisme se vermoë om nasate te produseer wat baie soos hy is; metabolisme, sy vermoë om homself te voed en herstel; en eksterne selmembrane, wat voedsel toelaat om die organisme binne te gaan en afvalprodukte om dit te verlaat, maar ook ongewenste stowwe uithou.[37]

Replisering eerste: RNS-wêreld
Die repliseerder in feitlik alle bekende lewe is DNS.

Selfs die eenvoudigste lede van die drie moderne domeins van lewe gebruik DNS om hul genetiese geheue vas te lê en ’n komplekse reeks RNS en proteïenmolekules om hierdie instruksies te "lees" en hulle te gebruik vir groei, instandhouding en selfreplisering.

Die ontdekking dat ’n soort RNS-molekule, ’n ribosiem, beide sy eie replisering en die konstruksie van proteïene kan kataliseer, het tot die hipotese gelei dat vroeë lewensvorme geheel en al op RNS geskoei was.[38] Hulle kon ’n RNS-wêreld geskep het waarin daar individue was, maar geen spesies nie, aangesien mutasies en horisontale geenoordrag sou beteken het die nasate sou in elke generasie waarskynlik verskillende genome gehad het as dié waarmee hul ouers begin het.[39] RNS sou later vervang gewees het deur DNS, wat stabieler is en dus langer genome kan bou. Dit sou die verskeidenheid vermoëns vergroot het wat ’n enkele organisme kan hê.[40] Ribosieme is steeds die hoofbestanddele van ribosome, die "proteïenfabrieke" van moderne selle.

Metabolisme eerste: ystersulfaat-wêreld

Nog ’n hipotese wat reeds lank bestaan, is dat die eerste lewe uit proteïenmolekules bestaan het. Aminosure, die boustene van proteïene, word maklik kunsmatig geskep in die regte toestande, so ook klein peptiede (polimere van aminosure) wat goeie katalisators is.[41] ’n Reeks eksperimente wat in 1997 begin is, wys aminosure en peptiede kan vorm in die teenwoordigheid van koolstofmonoksied en swaelwaterstof, met ystersulfaat en nikkelsulfaat as katalisators. Die meeste stappe in hul samestelling het temperature van sowat 100 °C en matige druk vereis, hoewel een stadium 250 °C vereis het, asook ’n druk gelyk aan dié wat onder 7 km rotse aangetref word. Selfonderhoudende samestellings van proteïene kon dus naby hidrotermiese bronne plaasgevind het.[42] [43]

Membrane eerste: lipiede-wêreld
’n Kruisdeursnee van ’n liposoom.

Daar is voorgestel dat die dubbelwand-"borrels" van lipiede soos dié wat die eksterne membrane van selle vorm, moontlik ’n eerste stap kon gewees het.[44] Eksperimente wat die toestande van die vroeë Aarde naboots, het die vorming van lipiede getoon, en dat hulle spontaan liposome – dubbelwand-"borrels" – kan vorm wat hulself dan kan reproduseer. Nukleïensure soos RNS sou dalk makliker binne-in die liposome gevorm het as daarbuite.[43]

Proterosoïese Eon

Die Proterosoïkum het van 2,5 miljard tot 542 miljoen jaar gelede geduur.[10] In dié tyd het kratone kontinente geword. Die vorming van ’n suurstofryke atmosfeer was ’n kritieke ontwikkeling. Meersellige lewe het begin vorm. In dié era het ’n paar hewige ystydperke plaasgevind wat Sneeubalaardes genoem word. Ná die laaste Sneeubalaarde sowat 600 miljoen jaar gelede, het die evolusie van lewe op Aarde versnel en ’n hoogtepunt bereik met die "Kambriese Ontploffing" in die Kambrium-periode.

Suurstofrevolusie

Die vroegste selle het energie en voedsel uit die omgewing geabsorbeer. Deur fermentasie is die meer ingewikkelde verbindings in minder ingewikkelde verbindings met minder energie opgebreek, en die energie wat so vrygestel is, is gebruik om te groei en reproduseer. Fermentasie kan net plaasvind in ’n suurstofvrye omgewing. Die evolusie van fotosintese het selle in staat gestel om hul eie kos te vervaardig.[45]

’n Ysterformasie van sowat 3,15 miljard jaar gelede naby Barberton, Suid-Afrika. Die rooi lae het gevorm toe suurstof beskikbaar was en die grys lae in suurstoflose omstandighede.

Die meeste lewensvorme op Aarde is regstreeks of onregstreeks afhanklik van fotosintese. Die mees algemene vorm, suurstof-fotosintese, skakel koolstofdioksied, water en sonlig om in voedsel. Dit vang die energie van sonlig vas en so word die energie verskaf wat nodig is om suikers te maak. Om die elektrone in die kringloop te verskaf, word waterstof uit water gehaal en dit laat suurstof agter as ’n afvalproduk.[46] Sommige organismes gebruik ’n nie-suurstof-vorm van fotosintese wat alternatiewe metodes gebruik vir die verskaffing van elektrone. Sulke organismes is hoofsaaklik beperk tot uiterste omgewings soos warm- en hidrotermiese bronne.[45]

Die eenvoudiger nie-suurstof-vorm het sowat 3,8 miljard jaar gelede ontstaan, nie lank ná die verskyning van lewe nie. Hoe lank terug suurstof-fotosintese ontstaan het, is meer omstrede; dit het beslis teen 2,4 miljard jaar gelede bestaan, maar sommige navorsers meen dit het so lank as 3,2 miljard jaar gelede ontstaan.[46]

Die suurstof wat vrygestel is, het aanvanklik verbind met kalksteen, yster en ander minerale. Die geoksideerde yster kan gesien word as rooi lae in geologiese strata en het algemeen gevorm in die Siderium-periode (tussen 2,5 en 2,3 miljard jaar gelede). Toe die meeste minerale wat maklik reageer geoksideer was, het suurstof eindelik in die atmosfeer begin versamel. Hoewel een sel ’n minimale hoeveelheid suurstof vrystel, het die gesamentlike metabolisme van baie selle oor ’n lang tyd die Aarde se atmosfeer geskep soos dit tans daar uitsien. Dit was die Aarde se derde atmosfeer.[47]

Van die suurstof is deur inkomende ultravioletstrale gestimuleer om osoon te vorm, wat in ’n laag naby die boonste deel van die atmosfeer versamel het. Die osoonlaag het ’n groot deel van die ultravioletstrale geabsorbeer wat voorheen deur die atmosfeer gedring het – en doen dit steeds. Dit het meegebring dat selle die oppervlak van die oseaan kon bevolk, en later die land. Sonder die osoonlaag sou die ultravioletstrale lewe op blootgestelde oppervlakke onmoontlik gemaak het.

Fotosintese het ’n ander groot uitwerking gehad: suurstof was giftig en baie lewensvorme het waarskynlik uitgesterf terwyl suurstofvlakke gestyg het, ’n voorval bekend as die Groot Suurstofkatastrofe. Weerstandige lewensvorme het oorleef en vooruitgegaan, en sommige het die vermoë ontwikkel om suurstof te gebruik om hul metabolisme te verhoog en meer energie uit dieselfde voedsel te kry.[48]

Sneeubalaarde

Vanweë die evolusie van die Son het dit al hoe helderder geword tydens die Argeïkum en Proterosoïkum – dit neem elke miljard jaar met 6% toe.[27] Die Aarde het dus al hoe meer hitte van die Son af gekry. Tog het dit nie warmer geword nie; inteendeel, die geologiese rekord wys dit het drasties kouer geword tydens die vroeë Proterosoïkum. Gletserneerslae wat in Suid-Afrika gevind is, dateer uit tot 2,2 miljard jaar gelede – teen dié tyd moes dit naby die ewenaar gelê het. Dit lyk dus asof ys oor die hele Aarde gevorm het. Sommige wetenskaplikes glo die ystydperke was so erg dat die hele planeet van die pole tot die ewenaar onder ys was – ’n hipotese wat "Sneeubalaarde" genoem word.[49]

Die ystydperk sowat 2,3 miljard jaar gelede kon regstreeks die gevolg gewees het van die toename in suurstof in die atmosfeer, wat ’n afname in metaan (CH4) tot gevolg gehad het. Metaan is ’n sterk kweekhuisgas, maar dit reageer met suurstof om CO2, ’n minder doeltreffende kweekhuisgas, te vorm.[27] Die groot afname in metaan sou dus ’n doeltreffende teenvoeter gewees het vir die toenemende hitte van die Son.[50]

Ontstaan van eukariote
Chloroplaste in die selle van mos.

In moderne taksonomie word lewe in drie domeins geklassifiseer. Die tyd van die ontstaan van hierdie domeins is onseker. Die domein Bacteria het waarskynlik eerste van ander lewensvorme (soms Neomura genoem) gesplyt, maar dié veronderstelling is omstrede. Kort hierna, teen 2 miljard jaar gelede, het die Neomura gesplyt in die Archaea en Eukarya (eukariote). Laasgenoemde se selle is groter en meer kompleks as dié van prokariote (Bacteria en Archaea), en die oorsprong van daardie kompleksiteit raak nou eers bekend.

Om en by dié tyd het die eerste proto-Mitochondrium gevorm. ’n Bakteriese sel wat verwant is aan vandag se Rickettsia en wat ontwikkel het om suurstof te verwerk, het ’n groter prokariotiese sel binnegedring wat nie dié vermoë gehad het nie. Die groter sel het dalk probeer om die kleiner een te verteer, maar het misluk (moontlik vanweë die ontwikkeling van prooi-defensiewe). Dalk het die kleiner sel probeer om ’n parasiet van die groter een te word. Wat ook al die geval was, die kleiner sel het binne-in die groter sel oorleef. Deur die gebruik van suurstof het dit die groter sel se afvalprodukte verwerk en meer energie daaruit verkry. ’n Deel van hierdie oortollige energie is aan die gasheer teruggegee.

Die kleiner sel het binne-in die groter sel gerepliseer en ’n stabiele simbiose het tussen die twee selle ontwikkel. Mettertyd het die gasheersel sommige van die gene van die kleiner sel verkry en die twee het afhanklik van mekaar geraak: die groter sel kon nie oorleef sonder die energie wat deur die kleiner selle vervaardig is nie, en hulle kon weer nie oorleef sonder die roumateriale wat deur die groter sel verskaf is nie. Die hele sel word nou as ’n enkele organisme beskou.

’n Soortgelyke scenario het plaasgevind met fotosintetiese sianobakterieë[51] wat groot heterotrofiese selle binnegedring en chloroplaste gevorm het.[47][52] Moontlik vanweë dié veranderings, het ’n lyn selle wat fotosintese kon bewerkstellig, meer as 1 miljard jaar gelede van die ander eukariote gesplyt.

Archaea, Bacteria en Eukarya het aanhou diversifiseer, en hulle het komplekser geraak en beter by hul omgewings aangepas. Elke domein het verskeie kere in veelvuldige lyne gesplyt, hoewel min bekend is oor die geskiedenis van eersgenoemde twee. Omstreeks 1,1 miljard jaar gelede het die superkontinent Rodinië begin vorm.[53][54] Die plant-, dier- en fungus-lyne het gesplyt, hoewel hulle steeds enkelsellig was. Van hulle het in kolonies voorgekom en stelselmatig het ’n verdeling van funksies plaasgevind; selle aan die buitekant van die kolonie kon verskillende rolle begin aanneem het as die selle in die binnekant. Sowat 1 miljard jaar gelede het die eerste veelsellige plante ontstaan, moontlik groenwiere.[55] Moontlik teen 900 miljoen jaar gelede het ware veelselligheid ook in diere ontstaan.[52] Selle het meer gespesialiseerd en afhankliker van mekaar geraak en geïsoleerde selle het doodgegaan.

Superkontinente in die Proterosoïkum
’n Rekonstruksie van Pannotië (550 miljoen jaar gelede).

Die rekonstruksie van plaattektoniek in die afgelope 250 miljoen jaar is redelik betroubaar, maar vroeëre plaattektoniek is moeiliker om na te boots.

Regdeur die Aarde se geskiedenis was daar tye dat kontinente gebots en ’n superkontinent gevorm het, wat later weer opgebreek het in kleiner kontinente. Sowat 1 000 tot 830 miljoen jaar gelede was die grootste kontinentale massa gekonsentreer om die superkontinent Rodinië.[56][57] Voor Rodinië was daar moontlik die Vroeë tot Middel-Proterosoïese kontinente Nuna en Columbia.[56][58][59]

Ná die verbrokkeling van Rodinië sowat 800 miljoen jaar gelede, het die kontinente wat ontstaan het sowat 550 miljoen jaar gelede moontlik nog ’n superkontinent, Pannotië, gevorm wat vir ’n kort tydjie bestaan het. Bewyse vir dié hipotetiese superkontinent is ’n fase van kontinentale botsings toe die huidige Afrika, Suid-Amerika, Antarktika en Australië verenig het. Dit is wel seker dat die grootste deel van die kontinentale massa teen die einde van die Proterosoïkum ’n groot landmassa om die Suidpool gevorm het.[60]

Laat Proterosoïese klimaat en lewe
’n 580 miljoen jaar oue fossiel van Spriggina floundensi, ’n dier uit die Ediacarium-periode. Sulke lewensvorme was dalk die voorouers van die baie nuwe vorme wat in die Kambriese Ontploffing ontstaan het.

Teen die einde van die Proterosoïkum was daar minstens twee Sneeubalaardes, so erg dat die oppervlakke van die oseane dalk heeltemal gevries was. Dit het sowat 716,5 en 635 miljoen jaar gelede plaasgevind, in die Kriogenium-periode.[61] Die intensiteit en aard van die ystydperke word steeds ondersoek en is moeiliker om te verduidelik as die Vroeë Proterosoïese Sneeubalaarde.[62]

Die meeste paleoklimatoloë meen die koue periodes kan verbind word met die vorming van die superkontinent Rodinië.[63] Omdat Rodinië om die ewenaar gesentreer was, het die tempo van chemiese verwering toegeneem en koolstofdioksied is uit die atmosfeer geneem. Omdat dié gas ’n belangrike kweekhuisgas is, het die klimaat wêreldwyd afgeneem.

Tydens die Sneeubalaardes was die kontinentale oppervlak bedek met ysgrond, wat weer die chemiese verwering laat afneem het en dit het gelei tot die einde van die ystydperke. ’n Alternatiewe hipotese is dat genoeg koolstofdioksied deur vulkaniese uitbarstings ontsnap het om ’n kweekhuiseffek te skep wat temperature laat styg het.[63]

Die Kriogenium is gevolg deur die Ediacarium-periode, wat gekenmerk word deur die vinnige ontwikkeling van nuwe veelsellige lewensvorme.[64] Of daar ’n verband is tussen die einde van die hewige ystydperke en die toename in die diversiteit van lewe, is nie duidelik nie, maar dit lyk of dit nie toevallig was nie. Die nuwe lewensvorme was groter en uiteenlopender as ooit. Hoewel die taksonomie van die meeste van dié lewensvorme onduidelik is, was party van hulle voorlopers van moderne lewensvorme.[65] ’n Belangrike ontwikkeling was die ontstaan van spier- en senuweeselle. Geen van die Ediacarium-fossiele het harde dele soos skelette gehad nie. Dit het eers ontwikkel ná die grens tussen die Proterosoïese en die Fanerosoïese Eon.

Fanerosoïese Eon

Die Fanerosoïkum is die huidige geologiese eon op Aarde. Dit het sowat 542 miljoen jaar gelede begin. Dit bestaan uit drie eras – die Paleosoïkum, Mesosoïkum en Kainosoïkum[66] – en is die tydperk waarin veelsellige lewe in byna alle organismes wat vandag bekend is, gediversifiseer het.[67]

Paleosoïese Era

Die Paleosoïkum ("era van ou lewensvorme") was die eerste en langste era van die Fanerosoïkum; dit het geduur van 542 tot 251 miljoen jaar gelede. In dié era het baie moderne groepe lewe ontstaan. Lewe het oor die land versprei: eers plante en toe diere. Gewoonlik ontwikkel lewe stadig, maar daar is tye van ’n skielike toename in nuwe spesies of van massauitwissings. Laasgenoemde word gewoonlik veroorsaak deur onverwagte veranderings in die omgewing ná groot rampe soos vulkaniese aktiwiteit, meteorietbotsings of klimaatsveranderings.

Die kontinente wat gevorm het ná die verbrokkeling van Pannotië en Rodinië aan die einde van die Proterosoïkum sou stelselmatig weer nader aan mekaar beweeg het tydens die Paleosoïkum. Dit sou eindelik lei tot fases van bergvorming wat die superkontinent Pangea in die Laat Paleosoïkum tot stand gebring het.

Kambriese Ontploffing
Trilobiete het in die Kambrium ontstaan en was een van die grootste groepe lewe in die Paleosoïkum.

Dit blyk uit fossiele dat die tempo van die evolusie van lewe in die Kambrium-periode (542–488 miljoen jaar gelede) versnel het. Die skielike ontstaan van baie nuwe spesies, filums en vorme in hierdie tydperk word die Kambriese Ontploffing genoem. So ’n oplewing was ongekend voor en ná dié periode.[27] Terwyl die Ediacariese lewensvorme nog primitief was en nie maklik in moderne genera geplaas kan word nie, het die meeste moderne filums aan die einde van die Kambrium reeds bestaan. Die ontwikkeling van harde liggaamsdele soos doppe, skelette en eksoskelette in diere het meegebring dat fossiele beter bewaar gebly het as met vorige lewensvorme. Daarom is baie meer bekend oor die lewe in en ná die Kambrium. Sommige van dié genera lyk kompleks, maar verskil grootliks van moderne lewe; voorbeelde is Anomalocaris en Haikouichthys.

Tydens die Kambrium het die eerste gewerwelde diere ontstaan, onder meer visse.[52] Die eerste visse met kake (Gnathostomata) het in die volgende periode, die Ordovisium, ontstaan. Die oorname van nuwe ekologiese nisse het daartoe gelei dat al hoe groter visse in die vroeë Paleosoïkum ontstaan het, soos die reusagtige Placodermi Dunkleosteus, wat tot 7 meter lank kon word.

Die diversiteit van lewe het nie grootliks toegeneem nie weens ’n paar massauitwissings. Teen die laat Kambrium het die trilobiete hul grootste diversiteit bereik en hulle oorheers feitlik alle fossielrekords uit dié tyd.[68]

Paleosoïese tektoniek, paleogeografie en klimaat
Die superkontinent Pangea. Die buitelyne van die moderne kontinente word daarop aangedui.

Teen die einde van die Proterosoïkum het die superkontinent Pannotië verbrokkel in die kleiner kontinente Laurentia, Baltica, Siberia en Gondwana.[69] In die tydperke waarin die kontinente van mekaar af wegbeweeg het, is ’n groter oseaankors gevorm vanweë vulkaniese aktiwiteit. Omdat jong vulkaniese kors relatief warmer en minder dig is as ou oseaniese kors, word die seebodem in sulke tye hoër. Dit veroorsaak dat die seevlakke styg. Daarom was groot dele van die kontinente in die eerste helfte van die Paleosoïkum onder die seevlak.

Die klimaat in die vroeë Paleosoïkum was warmer as vandag, maar aan die einde van die Ordovisium was daar ’n kort ystydperk toe gletsers die Suidpool bedek het waar die groot kontinent Gondwana geleë was. In die laat Ordovisium-ystydperk was daar ’n paar massauitwissings waarin baie armpotiges, trilobiete, mosdiertjies en korale verdwyn het. Dié seelewevorme kon waarskynlik nie die laer temperature in die seewater hanteer nie.[70] Ná die uitwissings het nuwe spesies ontwikkel wat meer divers en beter aangepas was. Hulle het die nisse gevul wat deur die uitgestorwe spesies leeg gelaat is.

Die kontinente Laurentia en Baltica het tussen 450 en 400 miljoen jaar gelede gebots en Euramerika (ook bekend as Laurussia) gevorm.[71] Tekens van die berggordel wat deur die botsing veroorsaak is, kan gesien word in Skandinawië, Skotland en die noordelike Appalachia. In die periode Devoon (416–359 miljoen jaar gelede) het Gondwana en Siberia in die rigting van Euramerika beweeg. Die botsing tussen Gondwana en Euramerika in die Karboon-periode (359–299 miljoen jaar gelede) het gelei tot die vorming van die laaste superkontinent, Pangea.[72]

Kolonisasie van land
’n Kunstenaarsvoorstelling van die flora in die Devoon.

Die versameling van suurstof vanweë fotosintese het gelei tot die vorming van die osoonlaag, wat baie van die Son se ultravioletstrale geabsorbeer het. Eensellige organismes wat die land bereik het, het dus ’n groter kans op oorlewing gehad en prokariote het begin vermeerder en aanpas by ’n lewe buite die water. Prokarioot-lyne[73] het waarskynlik so vroeg as 2,6 miljard jaar gelede die land begin koloniseer,[74] lank voor die ontstaan van die eukariote. Daar was vir ’n lang tyd geen meersellige lewe op land nie. ’n Paar honderd miljoen jaar gelede het plante (wat waarskynlik soos alge gelyk het) en fungusse aan die kant van die water begin groei en later buite die water.[75] Hulle het aanvanklik naby die water gebly, maar mutasies en variasies het meegebring dat hulle verder landin beweeg het. Dit is nie presies bekend wanneer die eerste diere die water verlaat het nie: die oudste duidelike bewys is van geleedpotiges omstreeks 450 miljoen jaar gelede.[76] Hulle het waarskynlik floreer en beter aangepas geraak vanweë die groot voedselbron wat die plante op land verskaf het.

Evolusie van vierpotiges
Tiktaalik, ’n vis met ledemaatagtige vinne, was ’n voorloper van die vierpotiges.

Aan die einde van die Ordovisium, 443 miljoen jaar gelede, het ’n paar Ordovisium-Siluur-uitwissings plaasgevind, moontlik weens ’n ystydperk.[70]

Sowat 380 tot 375 miljoen jaar gelede het die eerste vierpotiges uit visse ontwikkel.[77] Daar word geglo vinne het ontwikkel in ledemate, wat die eerste vierpotiges in staat gestel het om hul kop bo die water uit te steek om asem te haal. So sou hulle in water met min suurstof kon leef of prooi in vlak water kon vang. Hulle kon later vir kort tye die water verlaat en eindelik het van hulle so goed by die lewe op land aangepas dat hulle hul volwasse lewe daar deurgebring het, hoewel hulle in die water uitgebroei en daarheen teruggekeer het om eiers te lê. So het die amfibieë ontstaan. Sowat 365 miljoen jaar gelede het die Laat-Devoon-uitwissing plaasgevind, moontlik weens wêreldwye verkoeling.[78] In dié tyd (sowat 360 miljoen jaar gelede) het plante sade ontwikkel en dit het gelei tot ’n drastiese versnelling in hul verspreiding oor die land.[79][80]

Sowat 20 miljoen jaar later het hulle eiers op land begin lê, wat daartoe gelei het dat embrio's beter oorleef het. So het amniote uit amfibieë ontwikkel. Nog 30 miljoen jaar later het die sinapsiede (insluitende soogdiere) uit die souropsiede (insluitende voëls en reptiele) ontwikkel. Ander groepe organismes het ook ontwikkel, maar min is daaroor bekend.

Mesosoïese Era
Dinosourusse was in die Mesosoïkum die oorheersende gewerweldes.

Die Mesosoïkum ("middellewe-era") het van 251 tot 66 miljoen jaar gelede geduur. Dit word onderverdeel in die geologiese periodes Trias, Jura en Kryt. Dit het begin met die Perm-Trias-uitwissing, die grootste massauitwissing in die fossielrekord; 95% van die spesies op Aarde het uitgesterf.[81] Dit het geëindig met die Kryt-Paleogeen-uitwissing, wat alle nie-vlieënde dinosourusse uitgewis het. Die Perm-Trias-uitwissing is waarskynlik veroorsaak deur ’n kombinasie van onder meer die Siberiese Trappe-vulkaanuitbarstings, ’n botsing met ’n asteroïde en seevlakwisselings. Van die lewe op Aarde het egter oorleef en sowat 230 miljoen jaar gelede het dinosourusse van hul reptiel-voorouers gesplyt.[82] Hulle het gou die oorheersende gewerweldes geword. Soogdiere het ook ontstaan, maar hulle was waarskynlik meestal so klein soos skeerbekmuise.[52]

Teen 180 miljoen jaar gelede het Pangea verbrokkel in Laurasië en Gondwana. Die grens tussen vlieënde en nie-vlieënde dinosourusse is nie duidelik nie, maar Archaeopteryx, wat beskou word as een van die vroegste voëls, het sowat 150 miljoen jaar gelede geleef.[83] Die eerste getuienis van die Angiospermae wat blomme ontwikkel, is tydens die Kryt-periode sowat 20 miljoen jaar later.[84] Sowat 66 miljoen jaar gelede het ’n asteroïde met ’n deursnee van sowat 10 km die Aarde getref naby ’n skiereiland in Mexiko, waar die Chicxulub-krater vandag is. Groot hoeveelhede materie is die lug ingeskiet en dit het die sonlig blokkeer en fotosintese gekniehalter. Die meeste groot diere, insluitende alle nie-vlieënde dinosourusse, is uitgewis en dit het die einde van die Kryt en die Mesosoïese Era ingelui.

Kainosoïese Era

Die huidige era, die Kainosoïkum, het sowat 66 miljoen jaar gelede begin – dit word onderverdeel in die periodes Paleogeen, Neogeen en Kwartêr. Sommige voëls en soogdiere het die Kryt-Paleogeen-uitwissing oorleef en het in dié era hul huidige vorme begin aanneem.

Diversifisering van soogdiere

Soogdiere het reeds in die laat Trias bestaan, maar het klein gebly tot met die Kryt-Paleogeen-uitwissing. Tydens die Kainosoïkum het hulle vinnig gediversifiseer en die ekologiese nisse gevul wat die dinosourusse en ander uitgestorwe diere leeg gelaat het. Hulle het daarna in baie van die moderne ordes begin ontwikkel. Met dié dat baie seereptiele uitgesterf het, het sommige soogdiere in die oseane begin leef en ontwikkel in die walvisagtiges. Ander het katagtiges en hondagtiges geword – ratse landroofdiere. Die droër klimaat van die Kainosoïkum het gelei tot die uitbreiding van grasvelde en die evolusie van gehoefde en weiende soogdiere soos Equidae en Bovidae. Van die soogdiere het primate geword, en die mens het uit een van dié lyne ontstaan.

Menslike evolusie
’n Rekonstruksie van die mens se geskiedenis, gebaseer op fossieldata.[85]

’n Klein Afrika-aap wat sowat 6 miljoen jaar gelede geleef het, was die laaste dier waarvan die afstammelinge beide die mens en sy naaste verwant, die sjimpansee, sou insluit.[52] Net twee takke van sy stamboom het oorlewende afstammelinge. Kort ná die splyting, om redes wat nie duidelik is nie, het die ape in een tak regop begin loop.[52] Hul breingrootte het vinnig toegeneem en teen 2 miljoen jaar gelede het die eerste diere ontstaan wat in die genus Homo geklassifiseer word.[75] Die grens tussen verskillende spesies en selfs genera is ietwat arbitrêr, aangesien organismes oor geslagte heen bly verander het. In min of meer dieselfde tyd het die ander tak gesplyt in die voorouers van die sjimpansee en die bonobo.[52]

Die vermoë om vuur te beheer, het waarskynlik in Homo erectus begin, minstens 790 000 jaar gelede,[86] maar dalk so vroeg as 1,5 miljoen jaar gelede.

Dit is moeiliker om die oorsprong van taal te bepaal; dit is onduidelik of Homo erectus kon praat en of dié vermoë eers in Homo sapiens ontwikkel het.[52] Namate breingrootte toegeneem het, is babas vroeër gebore – voor hul breine te groot geword het om deur die bekken te beweeg. As gevolg daarvan het hulle groter plastisiteit getoon en dus ’n toenemende vermoë geopenbaar om te leer. Sosiale vermoëns het ingewikkelder geraak, taal gesofistikeerder en gereedskap uiteenlopender. Dit het bygedra tot verdere samewerking en intellektuele ontwikkeling.[87] Die moderne mens (Homo sapiens) het waarskynlik sowat 200 000 jaar gelede ontstaan; die oudste fossiele dateer uit sowat 160 000 jaar gelede.[88]

Die eerste mense wat tekens van spiritualiteit getoon het, was die Neanderdallers (wat gewoonlik geklassifiseer word as ’n aparte spesie sonder enige afstammelinge); hulle het hul dooies begrawe, sonder tekens van kos of gereedskap.[89] Die eerste bewyse van ’n meer gesofistikeerde geloof (soos grottekeninge, moontlik met magiese of godsdienstige betekenis) dateer egter eers uit 32 000 jaar gelede.[90]

Teen 11 000 jaar gelede het Homo sapiens die suidelike punt van Suid-Amerika, die laaste onbewoonde kontinent behalwe Antarktika, bereik. Laasgenoemde is eers in 1820 n.C. ontdek.[91] Gereedskap en kommunikasie het bly verbeter en interpersoonlike verhoudings het ingewikkelder geraak.

Beskawing
Die Vitruviaanse Man deur Leonardo da Vinci verteenwoordig die vooruitgang in kuns en wetenskap tydens die Renaissance.

Gedurende meer as 90% van sy geskiedenis, het Homo sapiens in klein groepe gewoon as nomadiese jagters. Namate taal ingewikkelder geraak het, het die vermoë om te onthou en inligting oor te dra in ’n nuwe vermoë ontwikkel: die meem – ’n eenheid van kulturele informasie wat oordraagbaar is van een persoon en geslag na ’n ander.[92] Kulturele evolusie het biologiese evolusie verbygesteek en ware geskiedenis het begin. Tussen 8500 en 7000 v.C. het die mens met plante en diere begin boer en landbou het ontstaan.[93] Dit het versprei totdat die meeste mense in permanente nedersettings gewoon het. Talle gemeenskappe het egter nog steeds ’n nomadiese leefstyl gehandhaaf. In die beskawings wat landbou as ’n leefwyse aanvaar het, het die relatiewe stabiliteit en toenemende produktiwiteit die bevolking in staat gestel om uit te brei.

Landbou het ’n groot uitwerking gehad: mense het die omgewing soos nooit tevore begin beïnvloed. Dit het gelei tot ’n verdeling van arbeid, ’n regerende klas en eindelik tussen 4000 en 3000 v.C tot die eerste werklike beskawing, by Sumer in die Midde-Ooste.[94] Nog beskawings het gou in antieke Egipte en China ontstaan. Die uitvinding van skrif het komplekse gemeenskappe help ontstaan: rekordhouding en biblioteke het as stoorkamers van kennis gedien en die oordrag van kultuur aangehelp. Dit was nie meer vir mense nodig om hul hele lewe lank net te werk nie – nuuskierigheid en opvoeding het gelei tot ’n groter dors na kennis en wysheid.

Verskeie dissiplines, soos wetenskap (in ’n primitiewe vorm), het ontstaan. Nuwe beskawings het met mekaar handel gedryf en geveg om grondgebied en bronne. Ryke het gou ontstaan en teen 500 v.C. was daar gevorderde beskawings in die Midde-Ooste, Iran, Indië, Sjina en Griekeland. Hulle was soms vooruitstrewend, en soms het hulle verbrokkel. In 221 v.C. het Sjina sy kultuur oor die hele Oos-Asië versprei. Die beginsels van die Westerse wêreld is hoofsaaklik gevorm deur die antieke Grieks-Romeinse kultuur. Die Romeinse Ryk is in die vroeë 4de eeu deur keiser Konstantyn die Grote gekersten. Teen die vroeë 7de eeu het die Christendom oor Europa versprei. Islam is in 610 gestig en het gou die oorheersende godsdiens van Wes-Asië geword. In 1054 n.C. het die Oos-Wes-skisma tussen die Rooms-Katolieke en die Oosters-Ortodokse Kerk gelei tot die prominente kultuurverskille tussen Wes- en Oos-Europa.

In die 14de eeu het die Renaissance in Italië begin met die bevordering van godsdiens, kuns en wetenskap.[87] Teen daardie tyd het die Christelike Kerk as 'n politieke entiteit baie van sy mag verloor. In 1492 het Christopher Columbus die Amerikas bereik en groot veranderings het in die "Nuwe Wêreld" plaasgevind. Die Europese beskawing het in 1500 begin verander en dit het gelei tot die Wetenskap- en die Nywerheidsrevolusie. Die kontinent het groot dele van die wêreld begin oorheers deur middel van kolonisasie. In die 18de eeu het die kulturele beweging bekend as die Verligting die mentaliteit van Europa verder gevorm en bygedra tot die kontinent se sekularisasie. Van 1914 tot 1918 en van 1939 tot 1945 was die lande van die wêreld betrokke in wêreldoorloë. Ná die Eerste Wêreldoorlog is die Volkebond gestig en dit was die eerste stap in die rigting van die vestiging van internasionale instellings om dispute vreedsaam op te los. Nadat dit nie die Tweede Wêreldoorlog kon keer nie, is dit vervang deur die Verenigde Nasies.

Neil Armstrong op die maan.

Ná die oorlog is baie nuwe state gevorm wat hulself onafhanklik verklaar het of hul onafhanklikheid gekry het in ’n tydperk van dekolonisasie. Die Verenigde State en die Sowjetunie het ’n ruk lank die wêreld se oorheersende supermoondhede geword en was betrokke in ’n vyandelike Koue Oorlog tot met die verbrokkeling van laasgenoemde. In 1992 het verskeie Europese nasies die Europese Unie gestig. Namate vervoer en kommunikasie verbeter het, het die ekonomieë en politieke sake van nasies regdeur die wêreld al hoe meer vervleg geraak. Hierdie sogenaamde wêrelddorp het dikwels konflik sowel as samewerking opgelewer.

Onlangse gebeure

Veranderings het van die middel-1940's tot vandag teen ’n vinnige pas plaasgevind. Tegnologiese ontwikkelings sluit in kernwapens, rekenaars, genetiese manipulasie en nanotegnologie. Ekonomiese globalisering, wat aangehelp is deur vooruitgang in kommunikasie- en vervoertegnologie, het oor groot dele van die wêreld die alledaagse lewe beïnvloed. Kulturele en institusionele begrippe soos demokrasie, kapitalisme en omgewingsbewustheid het al hoe gewilder geraak. Groot bekommernisse en probleme soos siekte, oorlog, armoede, gewelddadige politieke radikalisme en onlangs ook aardverwarming en waternood het toegeneem namate die wêreldbevolking gegroei het.

In 1957 het die Sowjetunie die eerste mensgemaakte satelliet, Spoetnik 1, gelanseer en kort daarna het Joeri Gagarin die eerste mens in die ruimte geword. Neil Armstrong van Amerika was die eerste mens wat op ’n ander hemelliggaam, die maan, geloop het. Onbemande ruimtetuie is na al die planete in die Sonnestelsel gestuur en minstens een, Voyager 1, het selfs die Sonnestelsel verlaat. Die Sowjetunie en VSA was in die 20ste eeu die eerste leiers in die verkenning van die ruimte. Vyf ruimte-agentskappe, wat meer as 15 lande verteenwoordig, het saamgewerk om die Internasionale Ruimtestasie te bou. In die 1990's is die Wêreldwye web ontwikkel en dit is ’n al hoe groter bron van inligting in die wêreld.

Sien ook

Verwysings
  1. Yoko Ohtomo, Takeshi Kakegawa, Akizumi Ishida, Toshiro Nagase, Minik T. Rosing (8 Desember 2013). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. doi:10.1038/ngeo2025. Besoek op 9 Desember 2013.{{cite web}}: AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link)
  2. Borenstein, Seth (13 November 2013). "Oldest fossil found: Meet your microbial mom". AP News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Maart 2019. Besoek op 15 November 2013.
  3. Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. Besoek op 15 November 2013.
  4. Encrenaz, T. (2004). The solar system (3de uitg.). Berlin: Springer. p. 89. ISBN 978-3-540-00241-3.
  5. P. Goldreich, W. R. Ward (1973). "The Formation of Planetesimals". Astrophysical Journal. 183: 1051–1062. Bibcode:1973ApJ...183.1051G. doi:10.1086/152291. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  6. Kokubo, Eiichiro; Ida, Shigeru (2002). "Formation of protoplanet systems and diversity of planetary systems". The Astrophysical Journal. 581 (1): 666–680. Bibcode:2002ApJ...581..666K. doi:10.1086/344105. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  7. Charles Frankel, 1996, Volcanoes of the Solar System, Cambridge University Press, pp. 7–8, ISBN 0-521-47770-0
  8. J.A. Jacobs (1953). "The Earth's inner core". Nature. 172 (4372): 297–298. Bibcode:1953Natur.172..297J. doi:10.1038/172297a0.
  9. van Hunen, J.; van den Berg, A.P. (2007). "Plate tectonics on the early Earth: Limitations imposed by strength and buoyancy of subducted lithosphere". Lithos. 103 (1–2): 217–235. Bibcode:2008Litho.103..217V. doi:10.1016/j.lithos.2007.09.016.
  10. Gradstein, F. M.; Ogg, James George; Smith, Alan Gilbert, reds. (2004). A Geological Time Scale 2004. Herdruk 2006. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-78673-7. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  11. Belbruno, E.; Gott III, J. Richard (2005). "Where Did The Moon Come From?". The Astronomical Journal. 129 (3): 1724–1745. arXiv:astro-ph/0405372. Bibcode:2005AJ....129.1724B. doi:10.1086/427539. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  12. Britt, Robert Roy (24 Julie 2002). "New Insight into Earth's Early Bombardment" (in Engels). Space.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Desember 2019. Besoek op 9 Februarie 2012.
  13. Wilde, S. A.; Valley, J.W.; Peck, W.H. and Graham, C.M. (2001). "Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago" (PDF). Nature. 409: 175–178. Bibcode:2001Natur.409..175W. doi:10.1038/35051550. PMID 11196637. Besoek op 25 Mei 2013.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  14. Taylor, Thomas N.; Taylor, Edith L; Krings, Michael (2006). Paleobotany: the biology and evolution of fossil plants. Academic Press. p. 49. ISBN 978-0-12-373972-8.
  15. Steenhuysen, Julie (21 Mei 2009). "Study turns back clock on origins of life on Earth". Reuters.com. Reuters. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Augustus 2012. Besoek op 21 Mei 2009.
  16. "Space Topics: Pluto and Charon" (in Engels). The Planetary Society. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 April 2012. Besoek op 6 April 2010.
  17. "Pluto: Overview". Solar System Exploration (in Engels). National Aeronautics and Space Administration. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 November 2015. Besoek op 19 April 2012.
  18. Kleine, T.; Palme, H.; Mezger, K.; Halliday, A.N. (2005). "Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon". Science. 310 (5754): 1671–1674. Bibcode:2005Sci...310.1671K. doi:10.1126/science.1118842. PMID 16308422.
  19. Halliday, A.N. (2006). The Origin of the Earth; What's New?. pp. 205–210. {{cite book}}: |journal= ignored (hulp)
  20. Halliday, Alex N (28 November 2008). "A young Moon-forming giant impact at 70–110 million years accompanied by late-stage mixing, core formation and degassing of the Earth". Philosophical Transactions of the Royal Society A. Philosophical Transactions of the Royal Society. 366 (1883): 4163–4181. Bibcode:2008RSPTA.366.4163H. doi:10.1098/rsta.2008.0209. PMID 18826916. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  21. Williams, David R. (1 September 2004). "Earth Fact Sheet" (in Engels). Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Mei 2020. Besoek op 9 Augustus 2010.
  22. Stanley, Steven M. (2005). Earth system history (2de uitg.). New York: Freeman. ISBN 978-0-7167-3907-4. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  23. Newsom, Horton E.; Taylor, Stuart Ross (1989). "Geochemical implications of the formation of the Moon by a single giant impact". Nature. 338 (6210): 29–34. Bibcode:1989Natur.338...29N. doi:10.1038/338029a0.
  24. Taylor, G. Jeffrey (26 April 2004). "Origin of the Earth and Moon". Nasa. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 Augustus 2012. Besoek op 27 Maart 2006., Taylor (2006) by die Nasa-webtuiste.
  25. Cattermole, Peter; Moore, Patrick (1985). The story of the earth. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-26292-7.
  26. Bleeker, W. (May 2004). "What is a craton?" in Spring meeting., American Geophysical Union. T41C-01.
  27. Lunine, J.I. (1999). Earth: evolution of a habitable world. VK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-64423-2. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  28. Kasting, James F. (1993). "Earth's early atmosphere". Science. 259 (5097): 920–926. doi:10.1126/science.11536547. PMID 11536547. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  29. Gale, Joseph (2009). Astrobiology of Earth : the emergence, evolution, and future of life on a planet in turmoil. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-920580-6.
  30. Kasting, James F.; Catling, David (2003). "Evolution of a habitable planet". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 41 (1): 429–463. Bibcode:2003ARA&A..41..429K. doi:10.1146/annurev.astro.41.071601.170049.
  31. Selsis, Franck (2005). "Chapter 11. The Prebiotic Atmosphere of the Earth". Astrobiology: Future perspectives. Astrophysics and space science library. Vol. 305. pp. 267–286. doi:10.1007/1-4020-2305-7_11.
  32. Sagan, Carl; Mullen, George (7 Julie 1972). "Earth and Mars: Evolution of Atmospheres and Surface Temperatures". Science. 177 (4043): 52–56. Bibcode:1972Sci...177...52S. doi:10.1126/science.177.4043.52. PMID 17756316. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  33. Vasas, V. (4 Januarie 2010). "Lack of evolvability in self-sustaining autocatalytic networks constraints metabolism-first scenarios for the origin of life". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (4): 1470–1475. Bibcode:2010PNAS..107.1470V. doi:10.1073/pnas.0912628107. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp)
  34. A. Lazcano, J. L. Bada (Junie 2004). "The 1953 Stanley L. Miller Experiment: Fifty Years of Prebiotic Organic Chemistry". Origins of Life and Evolution of Biospheres. 33 (3): 235–242. doi:10.1023/A:1024807125069. PMID 14515862.
  35. Dreifus, Claudia (17 Mei 2010). "A Conversation With Jeffrey L. Bada: A Marine Chemist Studies How Life Began" (in Engels). nytimes.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Oktober 2019.
  36. Moskowitz, Clara (29 Maart 2012). "Life's Building Blocks May Have Formed in Dust Around Young Sun" (in Engels). Space.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Februarie 2020. Besoek op 30 Maart 2012.
  37. Peretó, J. (2005). "Controversies on the origin of life" (PDF). Int. Microbiol. 8 (1): 23–31. PMID 15906258. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 24 Augustus 2015. Besoek op 7 Oktober 2007.
  38. Joyce, G.F. (2002). "The antiquity of RNA-based evolution". Nature. 418 (6894): 214–21. Bibcode:2002Natur.418..214J. doi:10.1038/418214a. PMID 12110897.
  39. Hoenigsberg, H. (Desember 2003). "Evolution without speciation but with selection: LUCA, the Last Universal Common Ancestor in Gilbert's RNA world". Genetic and Molecular Research. 2 (4): 366–375. PMID 15011140. Besoek op 30 Augustus 2008.(ook beskikbaar as PDF)
  40. Forterre, Patrick (2005). "The two ages of the RNA world, and the transition to the DNA world: a story of viruses and cells". Biochimie. 87 (9–10): 793–803. doi:10.1016/j.biochi.2005.03.015. PMID 16164990.
  41. Kauffman, Stuart A. (1993). The origins of order : self-organization and selection in evolution (Herdruk uitg.). New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507951-7.
  42. Wächtershäuser, G. (Augustus 2000). "Life as we don't know it". Science. 289 (5483): 1307–8. doi:10.1126/science.289.5483.1307. PMID 10979855.
  43. Segré, D., Ben-Eli, D., Deamer, D. and Lancet, D. (Februarie–April 2001). "The Lipid World" (PDF). Origins of Life and Evolution of Biospheres 2001. 31 (1–2): 119–45. doi:10.1023/A:1006746807104. PMID 11296516. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 11 September 2008. Besoek op 1 September 2008.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  44. Trevors, J.T. and Psenner, R. (2001). "From self-assembly of life to present-day bacteria: a possible role for nanocells". FEMS Microbiol. Rev. 25 (5): 573–82. doi:10.1111/j.1574-6976.2001.tb00592.x. PMID 11742692.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  45. Condie, Kent C. Earth as an Evolving Planetary System (2nd uitg.). Burlington: Elsevier Science. ISBN 978-0-12-385228-1.
  46. Leslie, M. (2009). "On the Origin of Photosynthesis". Science. 323 (5919): 1286–1287. doi:10.1126/science.323.5919.1286. PMID 19264999.
  47. Fortey, Richard (September 1999) [1997]. "Dust to Life". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: Vintage Books. ISBN 0-375-70261-X.
  48. Chaisson, Eric J. (2005). "Early Cells". Cosmic Evolution (in Portugees). Tufts University. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 November 2017. Besoek op 29 Maart 2006.
  49. "Snowball Earth" (in Engels). snowballearth.org. 2006–2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 April 2020. Besoek op 13 April 2012.
  50. "What caused the snowball earths?" (in Engels). snowballearth.org. 2006–2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Oktober 2019. Besoek op 13 April 2012.
  51. Berglsand, Kristin J. (Junie 1991). "Evolutionary Relationships among the Eubacteria, Cyanobacteria, and Chloroplasts: Evidence from the rpoC1 Gene of [[Anabaena]] sp. Strain PCC 7120". Journal of Bacteriology. 173 (11): 3446–3455. PMC 207958. PMID 1904436. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp); URL–wikilink conflict (hulp) (PDF)
  52. Dawkins, Richard (2004). The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: Houghton Mifflin Company. ISBN 0-618-00583-8. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  53. Hanson, Richard E.; James L. Crowley; Samuel A. Bowring; Jahandar Ramezani; et al. (21 Mei 2004). "Coeval Large-Scale Magmatism in the Kalahari and Laurentian Cratons During Rodinia Assembly". Science. 304 (5674): 1126–1129. Bibcode:2004Sci...304.1126H. doi:10.1126/science.1096329. PMID 15105458. Besoek op 13 April 2012. {{cite journal}}: Onbekende parameter |author-separator= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp)
  54. Li, Z.X. (2008). "Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis". Precambrian Research. 160 (1–2): 179–210. doi:10.1016/j.precamres.2007.04.021. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp)
  55. Bhattacharya, Debashish (1998). "Algal Phylogeny and the Origin of Land Plants". Plant Physiology. 116 (1): 9–15. doi:10.1104/pp.116.1.9. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp) (PDF)
  56. Kearey, Philip; Klepeis, Keith; Vine, Frederick J. (2009). Global tectonics (3rd uitg.). Oxford: Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-0777-8.
  57. Torsvik, T. H. (30 Mei 2003). "The Rodinia Jigsaw Puzzle". Science. 300 (5624): 1379–1381. doi:10.1126/science.1083469. PMID 12775828. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  58. Zhao, Guochun (2002). "Review of global 2.1–1.8 Ga orogens: implications for a pre-Rodinia supercontinent". Earth-Science Reviews. 59 (1–4): 125–162. Bibcode:2002ESRv...59..125Z. doi:10.1016/S0012-8252(02)00073-9. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp)
  59. Zhao, Guochun (2004). "A Paleo-Mesoproterozoic supercontinent: assembly, growth and breakup". Earth-Science Reviews. 67 (1–2): 91–123. Bibcode:2004ESRv...67...91Z. doi:10.1016/j.earscirev.2004.02.003. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp)
  60. Dalziel, I.W.D. (1995). "Earth before Pangea". Scientific American. 1: 58–63. Bibcode:1995SciAm.272a..58D. doi:10.1038/scientificamerican0195-58.
  61. "Snowball Earth: New Evidence Hints at Global Glaciation 716.5 Million Years Ago". Science Daily. 4 Maart 2010. Besoek op 18 April 2012.
  62. "'Snowball Earth' Hypothesis Challenged". Besoek op 29 September 2012.
  63. Hoffman, P.F.; Kaufman, A.J.; Halverson, G.P.; Schrag, D.P. (1998). "A Neoproterozoic Snowball Earth". Science. 281 (5381): 1342–1346. Bibcode:1998Sci...281.1342H. doi:10.1126/science.281.5381.1342. PMID 9721097.
  64. "Two Explosive Evolutionary Events Shaped Early History Of Multicellular Life". Science Daily. 3 Januarie 2008. Besoek op 18 April 2012.
  65. Xiao, S.; Laflamme, M. (2009). "On the eve of animal radiation: phylogeny, ecology and evolution of the Ediacara biota". Trends in Ecology and Evolution. 24 (1): 31–40. doi:10.1016/j.tree.2008.07.015. PMID 18952316.
  66. Gradstein, Felix M.; Ogg, James G.; van Kranendonk, Martin (2008) (PDF). On the Geological Time Scale 2008 (Report). International Commission on Stratigraphy. Fig. 2. Archived from the original on 28 Oktober 2012. https://web.archive.org/web/20121028022719/http://www.nysm.nysed.gov/nysgs/resources/images/geologicaltimescale.pdf. Besoek op 20 April 2012.
  67. Patwardhan, A.M. (2010). The Dyanmic Earth System. New Delhi: PHI Learning Private Limited. p. 146. ISBN 978-81-203-4052-7. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (hulp)
  68. Hallam, A.; Wignall, P. B. (1997). Mass extinctions and their aftermath (Repr. uitg.). Oxford [u.a.]: Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-854916-1.
  69. "Pannotia". UCMP Glossary (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Februarie 2012. Besoek op 12 Maart 2006.
  70. "The Mass Extinctions: The Late Ordovician Extinction" (in Engels). BBC. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Julie 2006. Besoek op 22 Mei 2006.
  71. Murphy, Dennis C. (20 Mei 2006). "The paleocontinent Euramerica". Devonian Times (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Oktober 2019. Besoek op 18 April 2012.
  72. Condie, Kent C. (1997). Plate tectonics and crustal evolution (4th uitg.). Oxford: Butterworth Heinemann. ISBN 978-0-7506-3386-4.
  73. Battistuzzi, Fabia U (2004). "A genomic timescale of prokaryote evolution: insights into the origin of methanogenesis, phototrophy, and the colonization of land". BMC Evolutionary Biology. 4: 44. doi:10.1186/1471-2148-4-44. PMC 533871. PMID 15535883. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp)
  74. Pisani, Davide (19 Januarie 2004). "The colonization of land by animals: molecular phylogeny and divergence times among arthropods". BMC Biology. 2: 1. doi:10.1186/1741-7007-2-1. PMC 333434. PMID 14731304. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp)
  75. Fortey, Richard (September 1999) [1997]. "Landwards, Humanity". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: Vintage Books. pp. 138–140, 300. ISBN 0-375-70261-X.
  76. Johnson, E. W. (1 Mei 1994). "Non-marine arthropod traces from the subaereal Ordivician Borrowdale volcanic group, English Lake District". Geological Magazine. 131 (3): 395–406. doi:10.1017/S0016756800011146. Besoek op 13 April 2012. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp) (abstrak)
  77. Clack, Jennifer A. (Desember 2005). "Getting a Leg Up on Land". Scientific American. 293 (6): 100. Bibcode:2005SciAm.293f.100C. doi:10.1038/scientificamerican1205-100. Besoek op 13 April 2012. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  78. McGhee, Jr, George R. (1996). The Late Devonian Mass Extinction: the Frasnian/Famennian Crisis. Columbia University Press. ISBN 0-231-07504-9.
  79. Willis, K. J.; McElwain, J. C. (2002). The Evolution of Plants. Oxford: Oxford University Press. p. 93. ISBN 0-19-850065-3.
  80. "Plant Evolution". Evolution for teaching (in Engels). University of Waikato. Oktober 2004. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 27 Januarie 2020. Besoek op 18 April 2012.
  81. "The Day the Earth Nearly Died". Horizon (in Engels). BBC. 2002. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 9 April 2006.
  82. "New Blood". Walking with Dinosaurs. 1999. http://en.wikipedia.org/wiki/Walking+with+Dinosaurs%23%22New+Blood%22.
  83. "Archaeopteryx: An Early Bird" (in Engels). University of California, Berkeley Museum of Paleontology. 1996. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Mei 2020. Besoek op 9 April 2006.
  84. Soltis, Pam; Soltis, Doug; Edwards, Christine (2005). "Angiosperms". The Tree of Life Project (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Februarie 2020. Besoek op 9 April 2006.
  85. Reed, David L. (2004). "Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans". PLoS Biology. 2 (11): e340. doi:10.1371/journal.pbio.0020340. PMC 521174. PMID 15502871. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp)
  86. Goren-Inbar, Naama (30 April 2004). "Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel". Science. 304 (5671): 725–727. Bibcode:2004Sci...304..725G. doi:10.1126/science.1095443. PMID 15118160. Besoek op 13 April 2012. {{cite journal}}: Onbekende parameter |coauthors= geïgnoreer (hulp); Ongeldige |ref=harv (hulp) (abstrak)
  87. McNeill, Willam H. (1999) [1967]. A World History (4th uitg.). New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-511615-1. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)
  88. Gibbons, Ann (2003). "Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa". Science. 300 (5626): 1641. doi:10.1126/science.300.5626.1641. PMID 12805512. Besoek op 13 April 2012. {{cite journal}}: Ongeldige |ref=harv (hulp) (abstrak)
  89. Hopfe, Lewis M. (1987) [1976]. "Characteristics of Basic Religions". Religions of the World (4th uitg.). New York: MacMillan Publishing Company. pp. 17, 17–19. ISBN 0-02-356930-1.
  90. "Chauvet Cave" (in Japannees). Metropolitan Museum of Art. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Januarie 2020. Besoek op 11 April 2006.
  91. Patrick K. O’Brien, red. (2003) [2002]. "The Human Revolution". Atlas of World History (concise uitg.). New York: Oxford University Press. p. 16. ISBN 0-19-521921-X.
  92. Dawkins, Richard (1989) [1976]. "Memes: the new replicators". The Selfish Gene (2nd uitg.). Oxford: Oxford University Press. pp. 189–201. ISBN 0-19-286092-5.
  93. Tudge, Colin (1998). Neanderthals, Bandits and Farmers. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 0-297-84258-7.
  94. McNeill, Willam H. (1999) [1967]. A World History (4th uitg.). New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-511615-1. {{cite book}}: Ongeldige |ref=harv (hulp)

Eksterne skakels
  • Cosmic Evolution – ’n gedetailleerde kykie na gebeure van die Aarde se vroming tot die hede
  • Valley, John W. "A Cool Early Earth?" Scientific American. 2005 Oktober 58–65. – bespreking van die tyd van die vorming van die oseane en ander belangrike gebeure
  • Evolution timeline (gebruik Shockwave). Geanimeerde verhaal van die Groot Knal, die vorming van die Aarde, die ontstaan van bakterieë en die uiteindelik ontstaan van die mens
  • Wikimedia Commons logo Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Geskiedenis van die Aarde.
  • Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.