Gereformeerde kerk Parys

Parys se Gereformeerde kerk, 2012.

Die Gereformeerde kerk Parys (afgeneem omstreeks sy inwyding in 1955) is een van die Gereformeerde argitek Johan de Ridder se bekendste kerkontwerpe en het baie aandag in die media geniet.

Ds. L.J. du Plessis, leraar van Rustenburg van 1872 tot 1880, het die Gereformeerde gemeente op Vredefort gestig. Hy was ook die jong gemeente se eerste konsulent.

Die distrik Vredefort was vroeër deel van die distrik Kroonstad. Die afstand na die naaste dorp vir sake- en kerklike doeleindes was groot; daarom het die inwoners ’n kommissie benoem, bestaande uit F. van Niekerk, Jac. Scheepers en H. Malan (van wie laasgenoemde twee waarskynlik albei Doppers was), om na ’n geskikte terrein vir ’n dorp te soek. Daar was wel geskikte plase, maar die eienaars wou nie verkoop nie sodat Scheepers verplig was om sy gedeelte van die plaas Vischgat vir ’n dorp af te staan. Die ander gedeelte het aan ’n sekere Henning behoort, en hy het dit ook afgestaan. Erwe is opgemeet en in 1876 is ’n aantal verkoop.

In 1877 het H.J. Morkel, Volksraadslid, toestemming gevra by die Raad om Vischgat tot dorp te verklaar, maar die versoek is geweier. In 1879 is die Volksraad weer genader. Die raad het ’n kommissie aangestel om ondersoek in te stel. Hoewel die kommissie ’n gunstige verslag ingedien het, het die Volksraad in 1880 weer geweier. Eers in 1881 is toestemming verleen op voorwaarde dat Vredefort nooit ’n afsonderlike distrik sou vorm nie. In 1882 is die eerste dorpsbestuur gekies en op 28 Julie 1883 is die hoeksteen van die eerste NG kerk gelê. Die eerste NG predikant was ds. Geo Malan, wat die gemeente van 1887 tot 1889 bearbei het. Vredefort het in 1902, nadat die Vrystaatse Republiek wat dit verbied het, ophou bestaan het, ’n afsonderlike distrik geword. Eers in 1951 het dit ’n afsonderlike magistraatsdistrik geword.

Ds. Tjaart Nicolaas Venter was, in kombinasie met Ventersburg, van 1907 Vredefort se eerste predikant. Dié kombinasie is in 1918 beëindig toe Vredefort sy eie predikant kon beroep.

Ds. W.J. Maritz, leraar van 1961 tot 1967.

Die dorp Parys, wat later die setel van dié Gereformeerde gemeente sou word, het om dieselfde redes ontstaan, maar op aandrang van NG lidmate vir wie dit in 1870’s baie ongerieflik was om die lang afstand na Kroonstad af te lê met Nagmaaltye, of wanneer hulle inkopies wou doen. Op ’n ringsitting van die NG Kerk in 1873 op Kroonstad is besluit om ’n gemeente af te stig benoorde die Renosterrivier. ’n Komitee van die Kerk het die omgewing besoek, maar dis nie bekend of hulle op ’n bepaalde terrein besluit het nie. In Junie 1876 het drie broers A. J., P. en J. J. A. van Coller en die weduwee W.J.I. Davel die eerste erwe op hulle plaas Klipspruit, distrik Kroonstad, laat verkoop. Daar is 113 erwe van die hand gesit vir oor die £3 000. Dit was die begin van Parys.

Die inwoners het pogings aangewend om Klipspruit as dorp erken te kry. In 1880 rig hulle ’n memorie vir dié doel aan die Volksraad. Hulle verklaar dat daar alreeds 300 erwe verkoop is en dat ’n kerkgebou op eie koste opgerig is. Dit is ’n baie vrugbare streek, soos bewys word deur die feit dat 14 huisgesinne van Parys die vorige jaar die volgende opbrengs gehad het: 447 mud ertappels, 321 mud mielies, 214 mud koring en 345 rolle tabak. Daar was reeds ’n dorpsbestuur, waarvan die volgende persone lede was: F. Lehmkuhl (voorsitter), R. de Jongh van Arkel (sekretaris), C. F. Beyers, F.J. Conradie en F.H. Nienaber. Die Volksraad het in 1881 ’n kommissie (J.H. Blignaut, N.G. Wessels en A.P. Cronjé) gestuur om ondersoek in te stel na die wenslikheid van ’n dorp op Klipspruit. In 1882 het die Volksraad weer ’n versoekskrif ontvang om die plek tot ’n dorp te verklaar, en hom daardeur uit die toestand van “wanorde en bestuurloosheid" op te hef. Hierdie dokument is deur ’n groot aantal persone onderteken, onder andere deur die vrederegter, J.P. Janse, en die predikant, R. de Jongh van Arkel. In 1882 het die Volksraad sy toestemming verleen. ’n Perdepos is ingestel tussen Parys en Heilbron, en J.P. Steytler is as resident-vrederegter aangestel. In 1883 is die dorpsregulasies bekragtig en ’n dorpsbestuur gekies. Vier jaar later is die dorpsbestuur deur ’n munisipaliteit vervang.

Ds. Johan Wilhelm Jansen van Ryssen, Parys se leraar van 1953 tot 1960.

Die boukommissie, afgeneem op 30 Julie 1955: (van links) J. Haywood, P. Malan, ds. Johan van Ryssen, S.M. du Plessis en J.V. Coetsee.

Met Vredefort wat dieselfde jare as Parys tot stand gekom het, so na aan Parys, is dit te wagte dat daar struwelinge sou plaasvind. In 1874 het ’n landmeter, ene mnr. Fleck, saam met mnre. De Villiers en J.G. Luyt die eienaars van Klipspruit (die drie broers Van Coller en hulle suster die weduwee Davel) genader om daar ’n dorp uit te lê. Hulle het egter botweg geweier en gesê: “So lank ons lewe, sal dit nooit gebeur nie." Die drie persone het toe 10 myl verder gegaan na die plaas Vischgat; hulle het die reg van die eienaar verkry om daar ’n dorp uit te lê en so het Vredefort binne ’n paar jaar ontstaan.

Die mense in die omgewing van Klipspruit het geskrik en alles in hulle vermoë gedoen om die dorp nou daar te kry. Hulle het besonder baie toegewings gemaak om Vredefort die loef af te steek, en in 1876 is die eerste erwe verkoop en bewoon. Die volgende botsing het ontstaan in verband met die NG Kerk se sake. Vredefort, as die oudste dorp, wou met geweld die kerksentrum van die nuwe gemeente word, maar Parys het heftig beswaar gemaak hierteen. Eindelik is ’n oplossing bereik: Elke dorp sou sy eie kerk bou en sy eie geldsake reël, maar albei sou deur dieselfde predikant bedien word, en elke dorp moes die helfte van sy salaris betaal.

Maar toe ontbrand daar ’n nuwe strydpunt: Op watter dorp sal die predikant woon? Die rusie het sulke ernstige afmetings aangeneem dat die samewerking beëindig is. Ds. Minnaar van Heilbron het Parys bedien tot ds. Dönges in 1890 as die dorp se eerste predikant gekom het.

Ná die Tweede Vryheidsoorlog het Parys en Vredefort albei onder ander dorpe geressorteer: Parys onder Heilbron, en Vredefort onder Kroonstad. Toe word Vredefort ’n magistraatsetel, en weer was die vet in die vuur. ’n Versoekskrif is opgestel onder leiding van ’n sekere Van der Hoven, en aan die owerheid gestuur. ’n Kommissie van ondersoek is aangestel en Parys het die oorwinning behaal: hy het in 1902 die magistraatsetel geword, terwyl Vredefort tot aparte distrik verklaar is. Parys het nou vinnig vooruitgegaan: ’n treinspoor is in 1905 daarheen geopen, ’n dam is in 1908 in die Vaalrivier gebou; in 1912 het die dorp elektriese lig gekry, en in 1915 is ’n brug oor die Vaalrivier gebou.

Ds. en mev. Zacharias Christiaan Grobler, leraarspaar van Parys van 1949 tot 1952.

Ds. L.J. du Plessis, leraar van die Gereformeerde kerk Rustenburg van 1872 tot 1880, het die teenswoordige Gereformeerde gemeente Parys in 1872 onder die naam Vredefort gestig. By die stigting was die lidmaattal 52. Die NG gemeente Vredefort is eers tien jaar later gestig, een van net enkele Suid-Afrikaanse dorpe waar die Gereformeerde gemeente ouer as die NG gemeente is. Eers is die dienste gehou in ’n waenhuis van ene J.J. Scheepers, ouderling van die gemeente Potchefstroom. Die heer Scheepers het ’n erf aan die gemeente geskenk waarop hyself ’n noodkerk gebou het wat bekostig is deur milde bydraes van die gemeente, onder meer £50 van die bejaarde H.P. Malan.

Die gemeente se tweede kerkgebou, opgerig op Vredefort in 1891. Nadat die kerkie op Viljoenskroon (sien Gereformeerde kerk Viljoenskroon) se hoeksteen in 1937 gelê is en dit destyds nie meer geregverdig geblyk het om eredienste op Vredefort te hou nie, is die preekstoel, banke, Nagmaaltafels en stoele hiervandaan oorgeplaas na Viljoenskroon, ook 'n wyk van Parys.

Omstreeks 1888 het hierdie ou kerkgebou van 1872 onbruikbaar geword en moes die gemeente enige jare lank vergader in die plaaslike skoolgebou. Daarna is egter besluit tot die daarstelling van ’n doelmatiger Godshuis op ’n stuk grond, weer geskenk deur J.J. Scheepers. Die hoeksteenlegging van die nuwe gebou het in 1891 plaasgevind. Die gebou het £800 gekos wat deur die gemeente self byeengebring is.

Tydens die Tweede Vryheidsoorlog (1899-1902) is die kerkgebou erg beskadig en die hoeksteen verwyder. Ná die Driejarige Oorlog moes die gebou herstel word. Hiervoor het onder andere die bejaarde P.M. du Plessis die bedrag van £100 geskenk vir die reparasie.

Die eerste konsulent van die gemeente was haar stigter, ds. L.J. du Plessis, waarna sy bedien is deur verskeie konsulente tot die gemeente eindelik in 1907 in kombinasie met Ventersburg ’n eie leraar kon beroep en wel in die persoon van ds. T.N. Venter. Hy het in 1918 predikant van Ventersburg alleen geword, en is in Vredefort opgevolg deur ds. A.S.E. Yssel, wat hier gebly het tot 1921. In 1917, toe die besonderhede van die gemeente se ontstaan in Ons Kerk Album opgeteken is, was die gemeente se lidmaattal 529.

Die gemeente se naam is in 1941 na Parys verander. Dit was in die dienstyd van ds. G.H.J. Kruger, wat in 1926 as leraar van die gemeente Vredefort bevestig is, maar gevolglik in 1949 as Parys se leraar afgetree het.

Ds. A.S.E. Yssel, Vredefort se leraar van 1918 tot 1921.

Ds. G.H.J. Kruger, leraar van 1926 tot 1949.

Die Pretoriase argitek Johan de Ridder, wat tot die Gereformeerde Kerk behoort het, het Parys se Dopperkerk ontwerp. Ds. G.H.J. Kruger, die leraar tot 1949, het die hoeksteen op 5 Februarie 1955 gelê. Dis in daardie jaar ingewy. In 1993 het hy hom as volg uitgelaat oor sy ontwerp vir dié kerk, sy bekendste kerkontwerp: "Die Gereformeerde Kerk te Parys was waarskynlik die eerste kerk in die land waar die dak afgeneem is tot op die fondamente in ’n A-struktuur, met ‘bindbalke’ in die vorm van versterkte betonfondamente wat (albei) voetstukke van elke staalkap verbind het. Op hierdie wyse is die volle dakruimte tot voordeel van die binneruim benut. Die waaiervormige plan met die spitsdak het gelei tot die dramatiese vorm wat uitstyg na bo soos hande in gebed. Die groot spitsdakoorhang het waarskynlik aanleiding (daartoe) gegee dat die vorm van kerk, wat later landwyd in een of ander variasie voorgekom het, gedoop is tot ’n ‘kappiekerk’. Daar is deur sommige ten onregte beweer dat hierdie ontwerp ’n nabootsing of navolging van die bekende kerk van die beroemde Amerikaanse argitek Frank Lloyd Wright sou wees. Ek is wel ’n bewonderaar van hom maar die beskuldiging is egter ongegrond. Die ontwerp is my eie en het spontaan ontwikkel uit die voorafgaande oorwegings ongeveer dieselfde tyd as Wright se kerk."

Ds. Schalk Buys, 1975–1997.

• Venter, Tjaart Nicolaas, 1907-1918 (in kombinasie met Ventersburg)
• Yssel, Abraham Stephanus Erasmus, Vredefort 1918-1921.
• Kruger, Gert Hendrik Jacobus, Parys 1926-1949. Geëmeriteer. Oorlede 19 Februarie 1957.
• Grobler, Zacharias Christiaan, Parys 1949-1952.
• Van Ryssen, Johan Wilhelm Jansen, Parys 1953-1960.
• Maritz, Willem Johannes, Parys 1961-1967.
• Myburg, Andries, Parys 1967-1975.
• Buys, Schalk Petrus Bernardus, Parys 1975-1997.
• Smit, Stephanus Johannes Marthinus Swanepoel, Parys 1997-1999.
• Van der Schyff, Stephanus Petrus, Parys 1999-2003.
• Smit, Barend Christiaan, Parys 2004-2010.
• Van der Merwe, Rudolph Marthinus, Parys 2011–2023.
• Van Heerden, Willem, 24 Februarie 2024–hede.

• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.

• NG gemeente Parys

• (af) Die gemeente se webtuiste^{[dooie skakel]}. URL besoek op 14 April 2015.
• (en) Enkele besonderhede oor die kerkgebou op die argitektuurwebtuiste Artefacts.co.za. URL besoek op 14 April 2015.