Gentianales

Die orde Gentianales (Contortae of Gentianales) bestaan uit vier families (volgens een van die moderne klassifikasies), met altesaam ongeveer 4 700 spesies wat in die gematigde, subtropiese en tropiese wêrelddele voorkom. Hulle is kruid- of houtagtige plante met reëlmatige tetra- of pentamere blomme (met ander woorde blomme waarvan die kranse uit vier of vyf dele bestaan.) Daar is nooit meer as een krans van meeldrade nie. Die vrugblare is soms heeltemal en soms gedeeltelik vergroei tot ’n bostandige vrugbeginsel.

Die oleanderfamilie (Apocynaceae) bestaan hoofsaaklik uit houtagtige plante (struike en bome) met enkelvoudige, dikwels leeragtige blare sonder steunblare. Kenmerkend vir hierdie familie is die aanwesigheid van melksap, wat dikwels giftig is vanweë die teenwoordigheid van alkaloïede daarin.

Die familie bestaan uit ongeveer 155 genera en 1 000 spesies, waarvan byna almal in tropiese en subtropiese wêrelddele voorkom. Die selonsroos (Nerium oleander) is ’n gewilde tuinplant wat inheems is in die Mediterreense gebied. Die struik het wit, pienk of rooi blomme en is uiters giftig. In Suid-Afrika word die familie deur 19 genera verteenwoordig en bekende spesies van die genera is onder meer die gifboom (Acokanthera oppositifolia), waarvan die bas vroeër deur die inheemse bevolking gebruik is om gif vir pyle uit te verkry, die noemnoems (genus Carissa), die kamassie (Gonioma kamassi) van die Suid-Kaapse woude, die kina- of waterboekenhoutboom (Rauvolfia caffra), waarvan die melksap vroeër gebruik is in 'n poging om malaria te behandel, die impalalelie (Adenium obesum) van die Laeveld, die giftou (Strophantus speciosus) en die halfmens (Pachypodium namaquanum) van die Richtersveld en die suidwestelike deel van Namibië.

Rubber word in die melksap van ongeveer 74 genera en 258 spesies van die Apocynaceae aangetref, en hoewel nie een van hulle so belangrik soos die rubberboom (Hevea brasiliensis) is nie, word rubber uit 'n aantal van hulle verkry. Die melkbosfamilie (Asclepiadaceae), met sy ongeveer 280 genera en 2 000 spesies, is hoofsaaklik in die tropiese wêrelddele versprei. Kruid- en houtagtige spesies word aangetref en baie van hulle is klimplante of liane.

Hierdie familie deel die aanwesigheid van melksap met die Apocynaceae, maar die verteenwoordigers daarvan is oor die algemeen minder giftig as die van die Apocynaceae. Kenmerkend vir hierdie familie is die eienaardige struktuur van die blomme. Die kroon het 'n opstaande randjie wat bekend staan as ’n bykroon. By die meeste lede van die familie is die stuifmeelkorrels saam- gegroepeer as die sogenaamde pollinia. Elke helmdraad het twee pollinia en die pollinia van aanliggende helmdrade is deur middel van spesiale struktuurtjies, bekend as translators, aan mekaar verbind. Wanneer 'n insek die blom besoek, haak die translator aan sy poot vas en word die pollinium sodoende na die stempel van die volgende blom gedra.

By die touboom (Periploca glauca) is die translators lepelvormig en voorsien van klewerige skyfies waarmee hulle aan die insekte vaskleef. Die melkbos (Asclepias fruticosa) is 'n bekende verteenwoordiger van die familie in Suid-Afrika wat veral dikwels langs paaie aangetref word. Die vesels van spesies van die genus Asclepias is vroeër gebruik, maar omdat hulle nie so sterk soos byvoorbeeld die van sisal is nie, is hulle nooit op groot skaal benut nie.

Die bekendste en volopste verteenwoordigers van die familie in Suid-Afrika is die aasblomme (genera Stapelia, Duvalia, Hoodia en ander). Die meeste van hulle is vetplante wat veral in die droër dele van die land voorkom. Deur die onaangename reuk wat hulle afskei, trek hulle vlieë aan wat dan die blomme bestuif. Die melksap van hulle is eetbaar en word deur volke soos die Khoi as veldkos versamel. Die vlierfamilie (Loganiaceae) bestaan uit ongeveer 30 genera en 570 spesies houtagtige plante (bome en struike), wat hoofsaaklik in die tropiese wêrelddele voorkom. In Suid-Afrika word die familie deur 4 bekende genera verteenwoordig.

Verskeie Strychnos-spesies is uiters giftig. Die tropiese Strychnos nuxvomica bevat byvoorbeeld die uiters giftige alkaloïede strignien en uit Strychnos toxifera het die Indiane gif vir hul pyle verkry. Die Suid-Afrikaanse Strychnos-spesies is waarskynlik nie giftig nie en die vrugte van sommige spesies is eetbaar en word soms as lekkerny beskou. Van die bekendstes is die swartklapper (Strychnos madagascariensis) en die groenklapper (Strychnos spinosa).

Die koorsboom (Anthocleista grandiflora) met sy groot blare is ’n bekende gesig in byvoorbeeld die omgewing van Tzaneen. Vliere (genus Nuxia) en salies (genus Buddleja) is wyd versprei in veraf die oostelike deel van Suid-Afrika. Sommige deskundiges klassifiseer die genus Buddleja onder 'n aparte familie, die Buddeljaceae. Die familie Gentianaceae bestaan grotendeels uit kruidagtige plante. Wêreldwyd is daar ongeveer 70 genera en 1 100 spesies van hierdie familie, en heelparty van hulle kom in Suider-Afrika voor. Die familie is vernoem na die genus Gentiana, wat algemeen in Europa voorkom. Die genus is weer vernoem na koning Gentius van Illirië, wat ongeveer 500 v.C. hierdie plante as teenmiddel teen builepes sou gebruik het.

Die Europese gentiane is meestal blou, maar die Suider-Afrikaanse verteenwoordigers van die familie het pienk, wit of geel blomme, Die grootste genera in Suid-Afrika is Sebaea (41 spesies) en Chironia (15 spesies) en die meeste van hulle groei in die vogtiger dele van die land. Nog 'n bekende spesie is die teringbos (Orphium frutescens) van die Wes-Kaap, wat baie geskik is as tuinplant. Die wydverspreide waterplant Nymphoides indica behoort ook tot hierdie familie, maar saam met 'n paar ander genera word dit deur sommige deskundiges as ’n aparte familie, die Menyanthaceae, beskou.

Die familie Rubiaceae word oor die algemeen onder 'n aparte orde, die Rubiales, geklassifiseer, maar daar is tog enkele deskundiges wat die familie onder die Oleanderagtiges klassifiseer. Daar is baie ooreenkomste, maar waar al die Oleanderagtiges ’n bostandige vrugbeginsel het, is die van die Rubiaceae bostandig.

Die volgende families word volgens die APG III-stelsel erken:[1]

• Familie Apocynaceae (424 genera)
• Familie Gelsemiaceae (2 genera)
• Familie Gentianaceae (87 genera)
• Familie Loganiaceae (13 genera)
• Familie Rubiaceae (611 genera)

Die volgende filogenetiese boom is met behulp van DNS-analise bepaal:[2]

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-62-1, volume 21, bl. 88

Wikimedia Commons bevat media in verband met Gentianales.

• Wikispecies het meer inligting verwant aan Gentianales
• (en) "Gentianales". Encyclopædia Britannica. Besoek op 20 Augustus 2019.