Gemeindebau

Vanweë die instroming uit die Donau-monargie se kroonlande het die Weense bevolking vinnig gegroei tot meer as twee miljoen. Dit het veral vir die werkersklas tot 'n nypende woningsnood en haglike behuisingstoestande gelei, maar ook tot relatief hoë huurgelde. So was baie gesinne genoodsaak om loseerders of sogenaamde Bettgeher ("inslapers") in te neem. Oorbevolking van woonstelle het 'n probleem geword en die ellende van bewoners nog vergroot. Teen die vorige eeuwisseling het 300 000 inwoners nie oor hul eie woning beskik nie, terwyl 90 000 mense as "inslapers" gehuisves is.[2]

Omstreeks 1900 het die eerste sogenaamde werkwonings as voorlopers van munisipale woningbou ontstaan. Ook talle nuutgestigte welwillendheidsorganisasies en verenigings het 'n bydrae gelewer om die ellende te verlig.

Hierdie ontwikkeling is deur die Eerste Wêreldoorlog belemmer sodat in 1917 byna driekwart van alle Weense woonstelle oorbevolkte een- en tweekamerwonings was. 92 persent van alle Weense huishoudings het nie oor hul eie toilet en 95 persent nie oor lopende water in hul woning beskik nie en was op gemeenskaplike fasiliteite aangewese wat met ander huurders gedeel moes word.[3] In daardie jaar was die konserwatiewe regering genoodsaak om armer huurders tegemoet te kom: nuwe wette is afgekondig wat meer regte aan huurders gegee het – waaronder die sogenaamde Friedenszins, wat huurgeldverhogings beperk het, asook nuwe regulasies waarvolgens die opsegging van 'n huurkontrak deur die verhuurder aan bepaalde voorwaardes onderworpe was.

Die nuwe wetgewing was een van die voorvereistes vir die totstandkoming van latere munisipale woningbouprojekte.

Metzleinstalerhof – Wene se eerste Gemeindebau (1919–1920)

Paul-Speiser-Hof, distrik Floridsdorf

Inwyding van 'n munisipale woonstelprojek deur die Weense burgemeester Karl Seitz op 16 Julie 1933

Tydens die Eerste Republiek (1918–1934) is Wene deur die Sosiaal-Demokratiese Arbeidersparty geregeer – vandaar ook die bynaam "Rooi Wene". Die stadsregering het 'n projek aangepak om die lewensomstandighede van werkers te verbeter. So het 'n groot aantal Gemeindebauten, meestal groot woonstelkomplekse, ontstaan. Die voorwaardes was gunstig – danksy laer grondpryse kon die owerheid 'n groot verskeidenheid erwe teen bekostigbare pryse aankoop, waaronder die sogenaamde Drasche-Gürtel in die suide van Wene ('n gordel onbeboude erwe wat vanaf Meidling tot by Kaiserebersdorf gestrek het), of die Frankl-Gründe.

Toe Wene in 1922 'n selfstandige deelstaat geword het, het dit ook die bevoegdheid gekry om belasting te hef. 'n Nuwe belasting op verhuurbare eiendomme het die finansiële basis vir Wene se ambisieuse woningbouprogram geskep. Weens die progressiewe belastingskaal het die duurste 0,5 persent van eiendomme 44,5 persent van die totale belastinginkomste verskaf.

Die hoofdoel van die woningbouprogram was die bou van woonstelkomplekse wat gesonde lewensomstandighede vir hul bewoners verseker het. Insluitende komplekse, wat ná 1934 voltooi is, het altesaam 382 Gemeindebauten met 65 000 woonstelle vir sowat 220 000 bewoners ontstaan. Die woonstelle is volgens 'n puntestelsel verhuur waarvolgens gesinne en burgers met lae inkomste voorkeur geniet het.

In hierdie tydperk het die klassieke Gemeindebauten van Rooi Wene ontstaan: Lassallehof (2de distrik), Rabenhof (3de distrik), Metzleinstaler Hof (die eerste Gemeindebau wat tussen 1919 en 1920 opgerig is) en Reumannhof (albei 5de distrik), George-Washington-Hof en Victor-Adler-Hof (albei 10de distrik), die Sandleiten-woonstelkompleks (16de distrik – die grootste kompleks met 1 587 woonstelle), Karl-Marx-Hof (19de distrik – 1 325 woonstelle) en die kompleks Friedrich-Engels-Platz (20ste distrik – 1 467 woonstelle).

Maar ook in Salzburg, Linz, Innsbruck en Graz het Gemeindebauten ontstaan.

Die vestingagtige karakter van Wene se Gemeindebauten is tydens die Februarie-opstand in 1934 vir militêre doeleindes gebruik. Die Karl-Marx-Hof, die derde grootste en bekendste Weense Gemeindebau, is as gevolg van skietgevegte ernstig beskadig.

Met die magsoorname deur die Austrofascistiese beweging in 1934 is alle behuisingsprojekte van Rooi Wene gestaak. Gedurende die oorlogsjare is alle beleggings na die wapenbedryf geskuif. Weens die tekort aan behuising en lewensmiddele het op sommige munisipale persele sogenaamde Schrebergärten ontstaan – klein privaat tuine waar mense hul eie groente en vrugte kon kweek.

Teen die einde van die Tweede Wêreldoorlog was sowat dertien persent van Wene se woonstelle vernietig. Alle woonstelkomplekse in munisipale besit is egter weer heropgebou of gerenoveer sodat tans alle 382 voor-oorlogse Gemeindebauten steeds staan.[4]

Marinelligasse 1 in Leopoldtstadt, Wene

Ná die einde van die oorlog is skade aan geboue herstel – elke sesde woonstel in munisipale besit was immers vernietig of onbewoonbaar. Die eerste nuwe bouprojek, die Per-Albin-Hansson-West-kwartier, is in 1947 aangepak. As boumateriaal is beton gebruik wat uit die bakstene van vernielde geboue vervaardig is. Daarnaas is ook alle komplekse, wat vernietig was, tot aan die einde van die vyftigerjare heropgebou.

Die boustyl is by die heersende argitektoniese strominge aangepas – so is veelverdiepinggeboue opgerig, terwyl sommige persele weens die gebrek aan bougrond digter bebou moes word. Die na-oorlogse tipe woonkompleks was deur eenvoudige fasades gekenmerk waarna as "Emmentaler-argitektuur" verwys is. Die oprigting van 'n groot aantal woonstelle in 'n relatief kort tydperk was destyds belangriker as estetiese aspekte. Net in 1950 was 55 248 mense op soek na 'n woonstel, 31 309 aansoeke is as uiters dringend geklassifiseer. Tot en met 1970 is 96 000 woonstelle gebou.

In die 1960's het hele kwartiere met veelverdiepinggeboue uit vooraf-vervaardigde bouelemente ontstaan soos die Großfeldsiedlung in Leopoldau of die kwartier Am Schöpfwerk (1967–1973). Gedurende die 1970's is veral groot woonstelkomplekse met terrasvormige geboue soos die Trabrenngründe (1973–1977) met 2 437 woonstelle. In hierdie periode is ook ongebruikte grond in munisipale besit bebou.[5]

Baie groot komplekse het dikwels gepaard gegaan met nuwe sosiale vraagstukke sodat die klemtoon van Wene se bouprojekte op die vulling van oop ruimtes, stadshernuwing, renovasie van geboue en die oprigting van 'n groter aantal laeverdiepinggeboue op kleiner persele geval het.

Die laaste Gemeindebau is in 2004 in Rößlergasse in die 23ste distrik voltooi. Die stadsregering is van plan om steeds sosiale woonbouprojekte te bevorder en te befonds, maar sal nie meer self as bouheer en verhuurder optree nie.[6]

Tans het die Stad Wene sowat 220 000 Gemeindebau-woonstelle in besit wat deur die maatskappy Wiener Wohnen bestuur word. Wene is sodoende die grootste verhuurder in Europa. 'n Half miljoen inwoners – meer as 'n derde van Wene se bevolking – bewoon tans woonstelle in een van meer as 2 300 Gemeindebauten.[7]

Weens die groot vraag na bekostigbare behuising en stygende huurgelde op die vrye mark het die Stad Wene die Gemeindebau-program in die vroeë 21ste eeu hervat. Die eerste projek met 120 woonstelle in die 10de Distrik is tans in aanbou. Verdere projekte met sowat 3 700 eenhede word tans beplan.[8] Die maandelike huurgeld beloop tans €7,50 bruto per vierkante meter.