Geelkoors

Endemiese verspreiding van geelkoors in Afrika (2009)

Endemiese verspreiding van geelkoors in Suid-Amerika (2009)

Daar is aanvanklik geglo dat geelkoors uitsluitlik 'n menslike siekte is, maar navorsers het getoon dat dit ook ape en ander diere infekteer. Trouens, daar is aanduidings dat ape in Afrika en in die tropiese woude op die Amerikaanse vasteland die primêre bron is van die infeksie, wat deur muskiete na die mens oorgedra word. Wanneer iemand wat in die trope geïnfekteer is, na 'n bewoonde gebied beweeg, kan hy of sy gebyt word deur die meer huishoudelike muskiet, Aëdes aegypti, wat in bewoonde gebiede aangetref word. Die muskiet dra dan die infeksie oor na die volgende persoon wat gebyt word. Aëdes aegypti is die belangrikste draers van die geelkoorsvirus wat mense infekteer.

Geelkoors was een van die mees gevreesde siektes onder die vroeë ontdekkingsreisigers in Afrika en die Suid-Amerikaanse trope. Niemand het geweet wat die siekte veroorsaak of hoe om dit te hanteer nie. Die eerste persoon wat vermoed het dat dit deur muskiete oorgedra word, was dr Carlos Finlay, 'n Kubaanse geneesheer met 'n praktyk in Havana. Op daardie tydstip het geelkoors jaarliks duisende lewens in Kuba geëis.

In Julie 1900 het vier Amerikaanse weermagdokters, Walter Reed, James Carroll, Jesse Lazear en Aristides Agramonte, dr Finlay besoek en hy het hulle van sy muskiet-teorie vertel. Die Amerikaners het onmiddellik in die siekte belang gestel, en toe hulle vertrek, het Finlay vir hulle 'n klomp muskieteiers gegee vir navorsing. Hulle het binne drie maande bevind dat Finlay reg was. Nadat hy deur een van sy eie muskiete gebyt is, het James Carroll ernstig siek geword aan geelkoors, en Jesse Lazear, wat deur 'n muskiet gebyt is terwyl hy onder pasiënte gewerk het, het gesterf.

Toe daar vasgestel is dat Aëdes aegypti verantwoordelik is vir die oordra van geelkoors, het die Kubaanse departement van openbare gesondheid besluit om al die muskiete op die eiland uit te roei. 'n Studie van die insek se lewensgewoontes het aan die lig gebring dat die Aëdes aegypti 'n huismuskiet is en die wyfies hul eiers byna uitsluitlik in water naby huise lê. 'n Wet is in Kuba afgekondig waarvolgens mense verbied is om enige staande water naby hul huise toe te laat. Hierdie optrede, tesame met die gebruik van insekdoders om die muskiete uit te roei, het 'n einde gemaak aan geelkoors in Kuba. Soos ander insekoordraagbare siektes, is geelkoors ook jare lank met soortgelyke metodes onder beheer gehou en het dit wêreldwyd 'n seldsame siekte geword.

Omdat die siekte egter in tropiese gebiede in stand gehou word deur ape en dan uit die woudhabitat na bewoonde gebiede versprei deur muskiete, het die siekte herleef. Vandag word nuwe gevalle van geelkoors gereeld in Afrika en in die trope aangemeld. In 1992/93 was daar vir die eerste keer in die geskiedenis 'n uitbraak van geelkoors in Kenia.

Oor die afgelope twintig jaar is die meeste bewoonde gebiede in die tropiese dele van die Amerikaanse vasteland weer met die geelkoorsdraende Aëdes aegypti geïnfesteer, en het mense in talle stedelike sentra in lande soos Brasilië, Colombia en Peru die siekte opgedoen. Twee pasiënte wat nie teen geelkoors ingeënt was nie, het die siekte ook na die VSA en Switserland geneem.

Intussen neem die tempo toe waarteen die siekte uit die reënwoude na stedelike gebiede versprei en wêreldgesondheidsowerhede vrees dat epidemies weer in die afsienbare toekoms kan uitbreek - veral omdat die meeste lande nie doeltreffende waarnemingstelsels het waarvolgens die siekte vroeg opgespoor en onder beheer gebring kan word nie. Daar is geen behandeling of geneesmiddel vir geelkoors nie, slegs voorkoming deur inenting. In sommige gevalle herstel pasiënte spontaan van die siekte, hoewel hy of sy nog 'n ruk lank aan geelsug kan ly. 'n Pasiënt wat van geelkoors herstel, is daarna immuun teen die siekte en sal nie weer 'n aanval kry nie.

In 1939 het die Suid-Afrikaanse geneesheer en navorser Max Theiler in samewerking met Hugh Smith 'n entstof ontwikkel wat immuniteit teen die siekte verleen. Theiler het die Nobelprys vir sy werk ontvang. Die entstof, wat in die laboratoriums van die Rockefeller-stigting ontwikkel is, is een van die veiligste en doeltreffendste entstowwe wat tot dusver ontwikkel is. Dit verleen volle beskerming teen geelkoors in meer as 90 persent van mense wat ingeënt word. Die grootskaalse gebruik van die entstof het bygedra tot die doeltreffende beheer van die siekte in groot dele van die wêreld en dit het die vrees vir geelkoors grootliks besweer.

Suid-Afrika is geelkoorsvry, maar koorsmuskiete word in die land aangetref, veral in die subtropiese kusgordel van KwaZulu-Natal. Die Departement Gesondheid het streng voorkomende maatreëls ingestel om te verhoed dat die siekte die land binnekom. Alle besoekers uit gebiede waar geelkoors endemies is, moet kan bewys dat hulle ingeënt is teen die siekte, en alle vliegtuie en skepe uit sulke gebiede moet volgens wet met insekdoders bespuit word om te verseker dat geen koorsmuskiete die land binnekom nie. Gesondheidsowerhede in geelkoors-endemiese lande word ook volgens 'n internasionale ooreenkoms verplig om hul lughawens te vrywaar teen geelkoorsmuskiete.

Die eerste simptome van geelkoors verskyn binne 'n week nadat 'n pasiënt met die virus besmet is. Dit begin met hoë koors, hoofpyn en rugpyn en gedurende die eerste fase ontwikkel pasiënte ook naarheid en braking. Hierdie simptome verdwyn mettertyd en die pasiënt se koors daal, net om vier, vyf dae later weer te begin styg. Die tweede fase van die siekte word gekenmerk deur geelsug, bloeiende slymvliese en braking van bloed, wat vroeër as "swart braking" beskryf is. Dit gaan ook gepaard met vettige aftakeling van die hart, lewer en niere. Die naam geelkoors verwys na die geel voorkoms van geelkoorspasiënte se vel as gevolg van die opbou van galpigment in die vel wanneer die virus die lewerselle vernietig. Pasiënte met ernstige geelkoors sterf gewoonlik binne 'n week tot tien dae na die eerste simptome verskyn het.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Geelkoors.