Gawie Cillié

Ds. S.J.M. van Niekerk (gebore 22 September 1852), Gawie Cillié se oupa aan moederskant, was die tweede leraar van NG gemeente Smithfield, waar hy in Oktober 1877 bevestig is. Terwyl hy en sy gesin in 1887 met vakansie in die Paarl was, is hy heel onverwags oorlede.

G.G. Cillié sr., Gawie Cillié se vader, die groot Afrikaanse opvoedkundige.

Mev. Maria Cillié, Gawie Cillié se moeder, volgens prof. H.B. Thom 'n intelligente vrou met 'n sterk persoonlikheid.[4]

Aan vaderskant was Cillié, ook genoem Klein-Gawie om hom van sy vader met dieselfde name te onderskei, die kleinseun van Charl Daniel Cillié en Martha Helena, gebore Marais, van die plaas Rhebokskloof, Blaauwvlei, Wellington. Cillié se vader, die opvoedkundige Gabriël Gideon Cillié (Wellington, 10 September 1870 – Stellenbosch, 1 April 1958), was die sewende van sy ouers se tien kinders. G.G. Cillié sr. is in 1905 getroud met Maria Elizabeth van Niekerk (Smithfield, 5 Junie 1879 – Middelburg, Kaap, 4 Maart 1927) en ná haar dood met Maria Susanna Barbara Uys in 1931. Uit die eerste huwelik is vyf seuns en twee dogters gebore.

Maria Cillié se vader, ds. S.J.M. van Niekerk, is gebore op 22 September 1852 en was 'n leerling aan ds. G.W.A. van der Lingen se Paarlse Gimnasium, een van die min Kaapse skole waar Afrikanerkinders se liefde vir hul taal destyds aangekweek is. Ná sy teologiese opleiding aan die Kweekskool op Stellenbosch is hy in 1877 in sy eerste gemeente, NG gemeente Smithfield, bevestig. Sy voorganger op Smithfield was ds. Piet Roux, oupa aan moederskant van die groot Afrikaanse kultuurleiers Samuel Henri Pellissier en Mabel Jansen en die teologiese hoogleraar George Murray Pellissier.

Tydens die Eerste Vryheidsoorlog (1880–1881) het sy openlike simpatie met die Boeresaak hom die gramskap op die hals gehaal van 'n groot deel van die Engelsgesindes op Smithfield. Hy is in 1885 na Zeerust se Hervormde gemeente beroep toe een van die ouderlinge geskryf het hy verneem dat "U ed. een waar Afrikaander zyt".[5] Van Niekerk wou Smithfield egter nie verlaat nie. Hy was 'n vroeë voorstander van Afrikaans as kultuurtaal en van die Afrikaanse Bybelvertaling, maar voor hy die saak verder kon voer, is hy met vakansie in die Paarl in 1887 onverwags oorlede.[6]

Mev. Cillié het 'n leidende rol in die Afrikaanse Christelike Vrouevereniging gespeel en was algemene tesourier van 1913 tot haar dood.[7] Sy word beskou as een van Suid-Afrika se vroegste vroulike joernaliste. Van 1916 het sy 'n rubriek oor die ACVV se werksaamhede vir De Goede Hoop geskryf en van Mei 1917 af ook vir die Huisgenoot.

Gawie Cillié se bekendste broer, sy ouers se vyfde kind, was Piet Cillié (1917–1999), voormalige direksievoorsitter van Naspers en meer as 23 jaar (van April 1954 tot laat 1977) redakteur van Die Burger,[8] wat in 1999 in die ouderdom van 82 in Oranjezicht, Kaapstad, oorlede is.[9]

Ten tyde van Cillié se dood het nog net sy jongste broer, Sybrand, gelewe. Dié het in 2007, tydens die herdenking van die 100ste bestaansjaar van die Hoër Meisieskool Bloemhof se ou skoolgebou, vertel dat die skool dekades gelede ook seuns gehad het, want hy en sy vier broers asook hul twee susters was almal daar. Sybrand, 'n voormalige viserektor van die Kaapse Technikon, was toe al 85 jaar, en het vertel dat die kinders op vyf- tot sesjarige ouderdom na die skool is, maar hy was net vier jaar oud toe hy in 1928 toegelaat is. Hy is vinnig deur sub. A en B – net ’n week of wat in elk – toe na st. 1, en in 1929 in st. 2. In 1930 is hy by die Hoër Jongenskool van Paul Roos ingeskryf, waar sy broers ook skoolgegaan het.[10]

Cillié het sy natuurwetenskaplike opleiding aan die Universiteit van Stellenbosch ontvang waar hy die grade B.Sc. (1928) en M.Sc. (1929) behaal het. Van 1930 tot 1933 studeer hy met 'n Rhodes-beurs aan die Universiteit van Oxford was hy die D.Phil. in astrofisika behaal en van 1933 tot 1935 aan die Harvard-universiteit met 'n Commonwealth Fund Fellowship waar hy 'n M.A. in sterrekunde verwerf.

Nadat hy drie en half jaar in die personeel van die Universiteit van die Witwatersrand en die Universiteit van Pretoria was, het hy in Julie 1939 'n betrekking as professor in Wiskunde aan die Stellenbosse Universiteit aanvaar. Hy bly aan in dié hoedanigheid tot 1975. Hy het drie boeke oor die sterrekunde geskryf en was sedert 1932 lid van die Royal Astronomical Society in Londen. Ná sy aftrede in die ouderdom van 65 op Stellenbosch, verhuis hy en sy vrou na die Vrystaatse hoofstad, Bloemfontein, waar hy aangestel is as dosent in kerkmusiek aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat.

Sy belangstelling in musiek het parallel geloop met sy loopbaan as natuurwetenskaplike en as 't ware 'n gelyktydige beroep gevorm. Dit dien as 'n prominente Suid-Afrikaanse voorbeeld van die wiskundig-musikale aanleg in een mens.[11] As skoolseun en student op Stellenbosch het hy klavierlesse gehad en harmonie-oefeninge gedoen, maar rigtinggewend was die onderwys in orrelspel onder prof. Jannasch, wat hom met 'n liefde vir die gewyde musiek besiel het.

In Oxford was hy 'n aktiewe lid van die Oxford Bach Choir en 'n orrelstudent van Allchin aan die Royal College of Music in Londen, terwyl hy ook in Harvard aktief was in G. Wallace Woodworth se mannekoor, die Harvard Glee Club. Die opleiding onder Jannasch, wie se mantel as kerkmusikus op Cillié se skouers geval het, en die ervaring van universitere koorsang in Oxford en Harvard was beslissend vir sy loopbaan as musikus.

Die moedergemeente op Stellenbosch se kerkkoor in die vroeë jare vyftig. Reg agter die orrel staan Gawie Cillië en regs van hom sy vrou, Hettie. Een van hulle twee seuns staan regs in die tweede ry van agter. Heel agter, derde van links, staan Philip McLachlan, Cillié se opvolger as leier van die Stellenbosse Universiteitskoor van 1955 tot 1976.[12] Chris Swanepoel is voor die orrel. Hy was van 1956 af Cillié se mede-orrelis en destyds 'n jong dosent in orrel aan die universiteit.

Vanaf sy aanstelling as professor in Stellenbosch totdat hy die tuig as kerkmusikus in 1964 neergelé het, was Cillié 'n kwarteeu prominent in Afrikaanse kerkmusiek-kringe. As orrelis van die Stellenbosse moedergemeente van 1939 tot 1964 het hy die koortradisie van gereelde koorsang tydens eredienste, soggens in die moederkerk en saans in die studentekerk (later die kerkgebou van die NG gemeente Stellenbosch-Sentraal) laat herleef. Dié deel van die gemeente het weggeval met die afstigting van Stellenbosch-Sentraal in 1959.[13]

Die Kaapse Sinode (later jare die NG Kerk in Wes-en-Suid-Kaapland) het dit in 1945 aan sy kommissie vir Kerkmusiek en Sang opgedra om die Nuwe Halleluja van 1931 deeglik te ondersoek en te keur, aldus Cillié se "Voorwoord namens die musiek-subkommissie" by die eerste druk (1949) van Die Halleluja. Op die eerste vergadering van die breë kommissie is 'n musiek-subkommissie aangestel om die musiek van die Nuwe Halleluja te toets en toe te sien dan al die liedere wat nie aan die eies van die "ware" kerklied voldoen nie, geweer sal word uit die bundel wat saamgestel wou word in die plek van die 1931-bundel. Aanvanklik is 200 melodieë vir weglating benoem en later, nadat hulle een-een aan die breë kommissie voorgespeel is, is sowat 100 van die benoemde 200 verwerp. Die woorde van die meeste van die verwerpte leidere moes egter behoue bly in die nuwe bundel; daarom is prof. P.K. de Villiers, A.C. van Velden en ds. W.E.H. Söhnge aangestel om nuwe melodieë in die plek van die verwerptes te komponeer.

Baie van dié nuwe melodieë het nie bygeval gevind by lidmate nie en so is verskyn daar in 1959 die derde (verbeterde) uitgawe wat uitgebrei is "deur die toevoeging van ou, gewilde melodieë as alternatiewe wysies by 'n aantal liedere". Ook is enkele harmonisasies wat, volgens musiekkenners, onspeelbaar is, deur "beproefde, vereenvoudigde harmonisasies vervang".[14]

Gawie Cillié voor die orrel van die moederkerk op Stellenbosch. In dié gemeente was hy orrelis en koorleier van 1939 tot 1964.

Een van die hoogtepunte tydens Cillié se meer as twee dekade lange dienstyd as die moedergemeente se orrelis was die inwyding van die gemeente se nuwe orrel op Saterdag 31 Oktober 1953 ná die gemeente al van 1948 af hieraan begin aandag skenk het. Eers moes 'n spesiale platform gebou word in die plek van die wankelrige orrelgalery wat van 1863 gedateer het en toe was daar probleme met 'n ernstige verswakking in die waarde van die Suid-Afrikaanse pond, wat die orrel wat in Amerika bestel is, onbekostigbaar gemaak het. 'n Orrel is toe uit Brittanje bestel, maar dié plan het ook misluk sodat die meeste pype en ander onderdele van die orrel eindelik by die Duitse firma Aug. Laukhuff bestel is en die orrel in 'n groot mate deur die orrelbouers Cooper, Gill & Tomkins in die kerk gebou is.

Tydens die inwyding van die orrel, die eerste nuwe ná 95 jaar, was daar 'n kort diens en daarna orrelspel deur verskeie genooide orreliste. 'n Week later, op Sondagaand 1 November, ná die aanddiens, was daar 'n kooruitvoering deur die Stellenbosse kerkkoor van al die bekende Suid-Afrikaanse komponiste van kerkkoorstukke se werk. Vir die eerste keer is daar 'n orrel op Stellenbosch met drie speeltafels gehoor.

Stellenbosch se moederkerk soos dit gelyk het omstreeks 1930, toe Cillié 'n student was.

Die skrale Afrikaanse kerkkoorrepertorium het hy uitgebrei met vertalings, verwerkings van liturgiese liedere en eie komposisies. Gaandeweg het sy kerkmusiek-arbeid uitgebrei met geskrifte, medewerking aan die hersiening van die Nuwe Halleluja (1951), aan die samestelling van die Afrikaanse Koraalboek (1956), aan die hersiening van die Afrikaanse Psalmmelodieë en aan die voorgestelde hersiening en uitbreiding van die Afrikaanse Gesangboek. Voorts het hy hom ook beywer om liederwysies te versamel en sommige weer in omgang te bring.

Die voorbeeld van die moederkerkkoor was aansteeklik. In 1941 is Cillié genader om die leiding van die Stellenbosse Universiteitskoor oor te neem en in 1946 die leiding van die pasgestigte Kweekskoolkoor. Dit was die begin van Stellenbosch se groot bloeitydperk van koorsang. Daaruit is in 1946 die eerste Studentesangfees gebore wat 'n jaarlikse instelling geword het met bestendige groei, beide wat die getal deelnemers en die repertoriumgehalte betref. Hy het ook somerskole en volksaamtrekke gereël.

Die oplewing van koorsang op Stellenboscb het landswye bekendheid verwerf met die vakansietoere van die Kweekskoolkoor (vanaf 1946) en later ook van die Universiteitskoor (vanaf 1952).

Dit was egter onmoontlik om by sy akademiese verpligtinge met hierdie uitgebreide musikale aktiwiteit vol te hou. Aan die einde van 1951 het hy die leiding van die Kweekskoolkoor en aan die einde van 1955 die Universiteitskoor aan ander oorhandig; in 1964 het hy ook as aktiewe kerkmusikus uitgetree toe hy sy bedanking as orreluus by die kerkraad indien. Hieroor skryf hy in Drie eeue van genade, die gedenkboek ter viering van die Stellenbosse moedergemeente se bestaan: "My pligte by die Universiteit het met verloop van tyd nie minder geword nie. Ek kon vantevore uittree as leier van die Universiteits- en Kweekskoolkore, waar ander en bekwamer persone die werk kon voortsit. Ek het myself altyd net as musiek- en daarby kerkmusiekliefhebber beskou. Daar was ander persone verbonde aan die Konservatorium wat baie beter in staat was as ek om reg aan ons orrel en musiek vir ons gemeente te laat geskied. Ek wou ook meer tyd hê vir ander kultuurbedrywighede." Hy beskryf sy en sy vrou, Hettie, se verbintenis met die moedergemeente, die koor en die orrel as orrelis en koorleier as 'n "kosbare kleinood". Cillié is as orrelis aan die begin van 1965 opgevolg deur Boudewyn Scholten van die plaasliek universiteit.

Cillié is aan die begin van 1977 aangestel as dosent in kerkmusiek aan die departement van musiek aan die destydse Universiteit van die Oranje-Vrystaat. Een van sy opdragte was 'n publikasie wat die agtergrond van die Gesange bespreek wat in die Afrikaanse Gesangeboek wat in 1978 sou verskyn. Aanvanklik kon hy nie veel aandag daaraan gee nie omdat die kerkmusiekafdeling, wat net uit Cillié en Barbara Louw bestaan het, eers die dringende taak gehad het om met behulp van kollegas elders in die land die Koraalboek vir die Gesange in die Afrikaanse Gesangeboek van 1978 saam te stel.

Dié werk het hulle in Oktober 1978 afgehandel, waarna Cillié baie van sy tyd daaraan kon wy om die agtergrond van die Gesange op te spoor. So het hy in aanraking gekom met 'n groot verskeidenheid digters en komponiste van die vroegste tye af. Ook moes hy kennis neem van die geestelike en teologiese strominge sodat hy die liedere ten volle kon begryp. Die vrug van dié arbeid het in 1982 by NG Kerk-Uitgewers verskyn as die lywige boek van 567 bladsye, Waar kom ons Afrikaanse Gesange vandaan?.

In die eerste deel, bestaande uit 41 bladsye en vyf hoofstukke, behandel Cillié die geskiedenis van die Afrikaanse gesange van hul oorsprong in die Bybel, deur die Kerkhervomring, die kerklied in Europa ná die 16de eeu tot by die geskiedenis van die Hollands-Afrikaanse kerklied in Suid-Afrika van 1652 tot 1814, 1814 tot die verskyning van die eerste Afrikaanse Gesangeboek in 1944 en dan die ontstaan van die Afrikaanse Geangeboek van 1978. In die tweede deel gee hy besonderhede van elk van die 353 gesange in die 1978-bundel.

Die FAK-Musiekkommissie van 1956 hersien die FAK-Sangbundel. Van links is Dirkie de Villiers (ondervoorsitter), Stephen Eyssen, Tommy Meyer (hulpsekretaris), prof. Gawie Cillié, J. Heynecke (notulehouer), Ivan Lombard (lid van die uitvoerende komitee), dr. Anton Hartman (voorsitter), Hartman van Niekerk (hoofsekretaris).

Die FAK het in 1959 die "Wonder van Afrikaans" landwyd en selfs tot in Kenia gevier nadat dié gedagte by dr. M.S. du Buisson van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ontstaan het. Dit het saamgeval met die viering van die Akademie se 50-jarige bestaan. Cillié (agter tweede van links) het destyds in die FAK se hoofbestuur gedien. Sy medebestuurslede is voor: dr. C.F. Visser, I.M. Lombard, prof. H.B. Thom (voorsitter) en ds. Hendrik Snijders, en agter: dr. Du Buisson van die Akademie, T.W.S. Meyer (hoofsekretaris), ds. G.J.J. Boshoff, W.S.J. Grobler (organiserende sekretaris) en Douglas Fuchs van die SAUK wat die program in die amfiteater van die Voortrekkermonument saamgestel het.

As dirigent van twee kore, as raadgewer, as stimulerende voorbeeld, maar ook as verwerker van Afrikaanse volksliedere en ander musiek vir die groeiende aanvraag, was Cillié jare lank die spil waarom Afrikaanse koorsang gedraai het. As lid van die FAK se musiekkommissie vanaf 1946 kon hy skeppend meewerk aan die hersiening van die FAK-sangbundel (1961-uitgawe). Hy was ook jare lank mede-uitgewer van die Koraalboek, die begeleiersboek vir Afrikaanse Psalms en Gesange.

Gawie Cillié was van 1946 betrokke by die FAK toe hy lid word van die musiekkommissie. In 1954, toe hy in sy vroeë veertigerjare was, word hy lid van die FAK se hoofbestuur as opvolger van sy vader. In Julie 1972 het die FAK-Hoofbestuur hom as ondervoorsitter aangewys en in 1979, met die uittrede van die voorsitter, prof. Benedictus Kok, het die hoofbestuur hom tot voorsitter verkies. In dié amp wy hy hom aan kulturele samewerking tussen Afrikaners en dien tot 1984. Hy het geglo "die geheim van oorlewing van die Afrikaner-kultuur lê nie in geweld of in die opsweping van mense oor ons land se roemryke verlede nie, maar in die uitbreiding van ons kultuur na ons mede-Afrikaners".[15]

Sy bydraes tot die Suid-Afrikaanse musiek is op 28 April 1965 deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns by wyse van 'n erepenning erken.

Op Vrydag 19 Augustus 1994 is sy Afrikaanse liederwysies: 'n Verdwynende Kultuurskat tydens 'n middaggeselligheid tydens die 21ste jaarkongres van die Musikologiese Vereniging van Suider-Afrika bekendgestel. Dis moontlik gemaak deur 'n borgskap van Samro, by die bekendstelling verteenwoordig deur die organisasie se jare lange president, dr. Gideon Roos. Prof. Cillié was by die kongres een van die vier spesiaal genooide gassprekers, waartydens hy sy werk toegelig het. Dit is 'n aanvulling by die standaardwerk van Van Warmelo oor wysies wat vir Afrikaanse kerkliedere, veral die psalms, gebruik is, en wat in die loop van vele jare opgeteken en eindelik bewaar is. Daarin het hy oorspronge aangetoon, wat wissel van die offisiële wysies tot uit die Duitse en Engelse kerkliederskat, asook wêreldse wysies. Die meeste van die opgetekende wysies is vir die psalms.[16]

Op Sondagmiddag 22 Maart 1998 het die 87-jarige Gawie Cillié 'n longbesering opgedoen, nege ribbes gebreek en moes hy weens inwendige bloeding 'n bloedoortapping kry nadat sy Toyota Corolla verskeie kere op die Koelenhof-pad buite Stellenbosch gerol en teen 'n boom tot stilstand gekom het. Geen ander voertuie was betrokke nie. Reddingswerkers het 20 minute gespook om hom met meganiese kake uit die motor te bevry. Cillié was onderweg na sy seun in Durbanville toe die ongeluk gebeur het.[17]

Cillié het die laaste twee jaar van sy lewe in die Odeon Towers-versorgingsoord in die Strand gewoon. Hy is op 15 Junie 2000 in die Strand oorlede en is oorleef deur twee seuns, Gawie en Pieter, en vyf kleinseuns. Sy vrou, Hettie, is reeds in 1990 oorlede.

Gawie Cillié se handtekening.

• "Van goedertierenheid sal ek vir ewig sing" (Ps. 89). In opdrag vir die inhuldiging van die eerste Staatspresident, 1961.
• "Die aarde behoort aan die Here" (Ps. 24). FAK, 1968.
• "Maria wiegelied", no. I in Suid-Afrikaanse Kersliedere. Voortrekkerpers, 1968.
• Die ontvoerde bruidjie, skooloperette (Ela Spence). DALRO, 1975.
• "Kort kantate op die Totiusberyming van Ps. 8, vir soliste, koor en orrel", in opdrag van die SAUK. Ms., 1976.
• "Geloftedagkantate", in opdrag van die SAUK. Ms., s.j.
• "Kersfeesstuk". Ms., s.j.
• Twee, drie- en vierstemmige verwerkings van Afrikaanse volksliedere.

• Beyers, C.J. Beyers (red.). 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel IV. Durban: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk.
• Cillié, G.G. 1982. Waar kom ons Gesange vandaan?. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers.
• Fensham, prof. F.C. (red.) 1986. Ned Geref Gemeente Stellenbosch 1686–1986. Drie eeue van genade. Kaapstad: NG Kerk-Uitgewers.
• Gaum, Frits (hoofred.) 2008. Christelike Kernensiklopedie. Wellington: Lux Verbi.Bm en Byblekor.
• Die Halleluja. 1965. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-Uitgewers.
• Lamprecht, H.C. en Theron, Erika. Vrouevolksdiens. Die werk van die Afrikaanse Christelike Vrouevereniging. Kaapstad en Pretoria: HAUM.
• Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• Malan, dr. Jacques P. 1980. Suid-Afrikaanse Musiekensiklopedie. Kaapstad: Oxford University Press.
• Olivier, ds. P.L. (samesteller), 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• Potgieter, D.J. (ed.). 1971. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• Steyn, J.C. 2002. Penvegter. Piet Cillié van Die Burger. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers Beperk.
• Swart, prof. dr. M.J. en Geyser, prof. dr. O. 1979. Vyftig jaar Volksdiens. Die geskiedenis van die Federasie van die Afrikaanse Kultuurvereniginge 1929 tot 1979. Aucklandpark: FAK.
• Swart, prof. dr. M.J. (voors.). 1980. Afrikaanse Kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.