Feniciërs

Die gebied waarin die Feniciërs gewoon het, het geen duidelike grense gehad nie omdat 'n goed omlynde invloedsfeer of 'n Feniciese staat grootliks ontbreek het. Die gebied het sowat 300 km langs die ooskus van die Middellandse See en in die binneland tot noord van die berg Karmel en die stad Akko gestrek. Daar was 'n paar belangrike stede in die gebied geleë wat tegelykertyd die sentra van die Feniciese handel en kultuur was. Van die suide tot die noorde was die stede Akko, Sidon, Tirus, Beritos (Beiroet), Biblos, Tripoli en Arwad (tans Roead, ʼn kuseiland). Verder noord was Oegarit wat, hoewel dit sterk verwantskap met die Feniciese stadkultuur getoon het, nietemin eenkant gestaan het.

Biblos en Oegarit Oor die oorsprong van die Feniciërs en hul geskiedenis is daar afgesien van vae legendes maar min bekend. Die volk het hulle waarskynlik tussen 3000 en 2000 v.C. hier gevestig. Oorblyfsels van die voor-Feniciese beskawing is veral in die stad Biblos opgegrawe. Dit getuig van 'n hoë kulturele bloei en intensiewe handelsbetrekkinge, veral via die kus met Egipte. Omsfreek 2000 v.C. het die Amoriete Fenicië en onder andere Biblos en Oegarit oorgeneem.

'n Rukkie later het die Egiptiese invloed van die sogenaamde Middelryk sterk toegeneem. Die invloed is veral in Biblos opgemerk, in beeldhouwerk, kunsvoorwerpe en inskripsies wat hier gevind is. Uit hierdie periode dateer die bekende obelisktempel en talle pragtige graftombes van vorste, asook die tempels van Dagon en Baal in Oegarit. Na ʼn verwarrende oorgangsperiode het die Egiptenare hul posisie in Fenicië gedurende die Nuwe Ryk (die 18e dinastie, omstreeks 1600-1300) nog verder versterk.

Die hele gebied - later die land Kanaän genoem - was toe gekenmerk deur 'n gelykvormige, hoogs ontwikkelde kultuur wat soms die Kanaänitiese kultuur genoem word. Dit was die resultaat van 'n langdurige ontwikkeling en van baie invloede van buite af (behalwe die van die Egiptenare byvoorbeeld ook die van die Hoeriete uit die Ooste). Oor die politieke situasie in Kanaän omstreeks 1350 v.C. is daar redelik baie bekend danksy die Amarnabriewe, diplomatieke briefwisseling tussen Egiptiese farao's en hul Siries-Palestynse vasalle in Babilonië, veral die in Biblos.

Die briefwisseling is by Amarna, die bestuursentrum van die Egiptenare, gevind.Ook die argiewe van Oegarit is van belang vir kennis oor hierdie periode. In hierdie tyd het die mag van die Hetiete, 'n volk uit Klein-Asië, vanuit die noorde ten koste van Egipte uitgebrei. Oegarit het tot die Hetitiese invloedsfeer behoort en die eintlike Fenicië het toe min of meer 'n buffersone geword, hoewel dit nog formeel onder die Egiptiese gesag was.

Terwyl daar byna niks in die Feniciese stede self gevind is wat uit die kritieke eeue dateer nie (hulle was klaarblyklik nie van belang nie), het die opgrawings by Oegarit (die ruüineheuwel Ras Shamra word sedert 1929 deeglik deur die Franse gefynkam) wei ʼn duidelike beeld van die Kanaänitiese kultuur getoon. Hulle moes ʼn monumentale argitektuur (paleise) gehad het, tesame met 'n bloeiende godsdiens en letterkunde wat op ʼn wydvertakte handel gebaseer was.

Baie literêre en wetenskaplike manuskripte in spykerskrif is gevind. Tekste in die Oegaritiese spykerskrifalfabet uit omstreeks 1400 is ook gevind. Die mitologiese verhale oor die Kanaänitiese gode soos EI, Baal, Anat, Asjera, Jammu (die see) en Motu (die dood) en legendariese vorste soos Danel, Aqhat en Kirta is veral van belang. Die manuskripte is die oudste oorspronklike bronne oor die Kanaänitiese mitologie en daarom van groot belang vir die godsdiens- en literatuurwetenskap, veral met betrekking tot die studie van die Ou Testament. Baie van die religieuse denkbeelde wat in die manuskripte voorkom, kom later weer by die Feniciers self voor .

Omstreeks 1200 v.C. is Fenicië se sentrale gebied geteister deur invalle van die sogenaamde seevolke wat ook ander plekke, byvoorbeeld die Egiptiese kus, onveilig gemaak het. Die eintlike beskawing van die Feniciërs het na die onregeerbare Wikingtyd begin. Sommige geleerdes beskou die term Fenicië en Feniciërs nie as ter sake tot omstreeks 1200 v.C. nie. Letterlik beteken hierdie terme waarskynlik " purperland" en "purpervolk", na aanleiding van 'n beroemde handelsproduk uit hierdie periode.

Die agtergrond van die skielike opbloei was dat die groot moondhede (Egipte en die ryk van die Hetiete) hul magsposisie in hierdie tyd verloor het. Dit het die klein staatjies en handelstede tussen die twee lande die geleentheid gegee om vinnig te ontwikkel. Daar was egter in hierdie stadium geen sprake van 'n eenheidstaat Fenicië nie. Die bloeiende stede het onafhanklik van mekaar gestaan, elkeen onder sy eie vorste, selfs al was daar tye dat een van hulle die magtigste was. Kennis oor Fenicië in die eerste eeue berus op onvoldoende inskripsies, gegewens uit die Ou Testament, uit Babilonies-Assiriese tekste en uit fragmente van die annale van die konings van Tirus. Eers was Biblos onder die dinastie van Ahiram (omstreeks 1000v.C.) die belangrikste stad en later was Tirus dit.

Tirus se bekendste konings was Hiram I (969- 936), 'n bondgenoot van die Israelitiese konings Dawid en Salomo; Itto-Baäl (887-836), vader van Isebel en die skoonvader van koning Agab; en sy opvolgers Badezor (855-850), Mattan (829-821) en Pigmalion (820-774). In die periode het die Feniciërs die handel in die Middellandse See begin oorheers en tot in Spanje kolonies gestig. ʼn Suster van Pigmalion, Elissa, sou volgens oorlewering in 1814 die stad Carthago gestig het. Tussen omstreeks 870 en 630 het die Feniciese stede vir die eerste keer te doen gekry met aanvalle uit die ooste deur die Assiriërs. Die bloeiende stede se vaste taktiek was om hulle gou oor te gee en om daarna in ruil vir groot bedrae geld hul ekonomiese posisie te handhaaf. Tirus, wat verskeie kere beleër is, het hom die meeste verset. Die Assiriërs het hul meestal beperk tot die invordering van geld en die aanstelling van pro-Assiriese vorste oor die stede.

Na 630 is die groot Assiriese Ryk omvergewerp deur die Babiloniërs, wat die Nuwe Babiloniese Ryk (626 – 539) in Mesopotamië gestig het. Dit het tot bloedige botsings tussen die Babiloniërs en die Feniciërs gelei. Die grootste wapenfeit was die beleëring van Tirus deur Nebukadnesar, wat 13 jaar geduur het (586 – 573). Onder die Perse, wat op hul beurt die Babiloniërs verslaan het, het ʼn nuwe bloeitydperk (539- 332) gevolg vir Fenicië, wat saam met Sirië en die eiland Ciprus die vyfde satraap (ʼn soort provinsie) van die Persiese Ryk gevorm het.

Sidon is weens ʼn opstand teen koning Artaxerxes in omstreeks 350 verwoes. Gedurende die Grieks-Persiese oorloë het die Feniciërs gereeld ʼn sterk vloot aan die Perse verskaf. In 332 v.C. het die Grieke in die persoon van Alexander die Grote wraak geneem; na ʼn beleg van 7 maande moes die laaste vesting, die eilandstad Tirus, wat as onaantasbaar beskou is, hom oorgee.

Die eiland is daarna deur ʼn straatweg met die vasteland verbind. Die opvolgers van Alexander die Grote het sy ryk verdeel en Fenicië het afwisselend in die invloedsfeer van die Seleucides (305-64) en die Ptolemeë (305-30) gekom, maar tussen hierdie twee dinastieë het Fenicië tog daarin geslaag om min of meer selfstandig te bly. Nadat die stede as onderdeel van die provinsie Sirië by die Romeinse Ryk ingelyf is, het Fenicië as kulturele eenheid verdwyn.

Fenicië was klein, maar strategies geleë en het ʼn belangrike rol in die kultuurgeskiedenis gespeel. Die Feniciese beskawing was ʼn tipiese mengsel van allerlei buitelandse invloede en inheemse bydraes. Hierdie beskawing het met sy handel en kolonisasie oor die hele destydse “wêreld” van die Middellandse See-gebied uitgebrei. Gedurende die oudste fase (3000-2000) was Biblos die belangrikste, veral as oordraer van die Egiptiese kultuur.

Na 2000 het Oegarit naas Biblos opgekom. In hierdie eeu het vaste ooreenkomste reeds met Mesopotamië, Egipte, Ciprus, Klein-Asië, die Griekse wêreld en 'n bietjie later ook met die kus van Afrika bestaan. Hulle het hout (waaronder die beroemde Feniciese sederhout) en fyn tekstielprodukte, veral linne wat met 'n ekstrak van die murex- of purperslak geverf was, uitgevoer. Daarbenewens was die produkte van die hoogs ontwikkelde metaalnywerheid (onder andere borde met reliëfs in edelmetale) en ivoorsnywerk van belang.

Die invoer het hoofsaaklik bestaan uit grondstowwe vir hul nywerhede: Egiptiese papier en linne, koper uit Ciprus en silwer, lasuriet en ander kosbare steensoorte. Feniciese skeepsbouers en seevaarders was in die algemeen hoog aangeprys en is sowel in Egipte as in Assirië, Babilonië en Israel met ope arms ontvang.

Die groot kulturele invloed van die Feniciese stede vanaf ongeveer 1200 v.C. het veral op die handel en die kolonies gesteun. Die kolonies het ontstaan nadat handelsooreenkomste meer permanent van aard geword het. Die Feniciërs het kolonies gestig op plekke waar belangrike markte was (byvoorbeeld in Egipte), by strategiese punte langs die handelsroetes en op die toevoerroetes van grondstowwe. Die kolonialisasie het waarskynlik eers teen die einde van die 9e eeu op dreef gekom en nie in die 12e eeu, soos die legende dit wil hê nie.

Die eerste nedersettings was die op Ciprus (onder andere Kition) en Kreta. In die 8e eeu het die Feniciërs hulle ook op Sardinië, Malta, in Wes- en Oos-Spanje en in Noord-Afrika gevestig. Die grootste uitbreiding het in die 7e eeu gekom toe die Feniciërs (maar nou in kwaai wedywering met die Grieke) oral nuwe kolonies gestig het. Die kolonie Carthago (Ietterlik "nuwe stad"), wat in omstreeks 800 in die omgewing van die huidige Tunis gestig is, het op sy beurt na 500 v.C. tot 'n koloniserende moondheid ontwikkel.

Sedertdien word onderskei tussen die Feniciese kolonisasie met die moederland as wegspringplek, en die Puniese kolonisasie met Carthago as beginpunt. Carthago het veral in Spanje kolonies gestig en was ʼn groot seemoondheid tot in die 3e eeu v.C., toe dit deur die Romeine in die sogenaamde Puniese oorlog verdring is.

Die inskripsies uit die periode voor 1200 maak al melding van 'n aantal belangrike Feniciese gode waarvan sommige op muntstukke voorgekom het. Die Feniciese skrywer Philo Byblus, wat moontlik materiaal uit die werk van die priester Sanchoenjaton uit Biblos (11e eeu) gebruik het, het die gode soms met Griekse gode geïdentifiseer.

Bekende Feniciese gode was die "Vrou van Biblos", die "Heer (Baal) van die Hemele" (‘n songod); Melqart, die stadgod van Tirus (later gelykgestel met die Griekse halfgod Herakles), Astarte, die belangrikste godin uit die godewêreld, en die meer spesifieke gode Esjmoen (geneeskunde), Resjef (god van die pes en die dood) en Sjadrafa. In die Puniese kolonies is veral ook Baal-Hammon en Tanit aanbid. Meestal het die verering van gode in die tempels plaasgevind, maar soms ook in die ope lug en op offerplekke met grafsuile en stene waarop tekste en afbeeldings gegraveer is.

In die Feniciese godsdiens is die kinderoffers gebring op 'n spesiale offerplek (Tofet) om die guns van die gode te wen. Hierdie afskuwelike diens het moontlik ook tydelik na Israel oorgewaai en is as "Mologdiens" skerp veroordeel deur die profete. In Carthago is die Tofet van Salammbô wat aan Tanit gewy is, gevind. Origens het daar min oorspronklike tekste oor die Feniciese godsdiens bewaar gebly. Die meeste teorieë oor die godsdiens bly dus spekulasie.

Die belangrikste bydrae van die Feniciërs tot die kultuurgeskiedenis is hul skrif, wat via die Griekse en Romeinse skrif steeds in die meeste lande van die wêreld gebruik word. Die Feniciese taal het tot die sogenaamde Kanaänitiese groep tale behoort en is nou verwant aan Hebreeus.

Die oudste teks wat gevind is, is die op die sarkofaag van Ahiram (omstreeks 1 000 v.C.). Tot die 5e eeu het die tekste beskeie in getal gebly, al is die Feniciese skryftaal reeds vanaf die 9e en 8e eeu v.C. deur ander volke gebruik. Dit was waarskynlik as gevolg van die dominerende rol wat die Feniciërs in die handel gespeel het. Na die 5e eeu het die aantal tekste veral in die gebied van Carthago toegeneem. Enkele tweetalige tekste - Fenicies- Hetities (uit Karatepe), Fenicies- Etruries (uit Pyrgi) en Punies Numidies (Noord-Afrika) is baie belangrik vir die vergelykende taalwetenskap. AI hierdie tekste is geskryf in die Feniciese alfabet, die eindresultaat van die ontwikkeling van fonetiese skrif wat tussen 1200 en 1000 v.C. begin het. 'n Belangrike fase in hierdie ontwikkeling was die Oegaritiese spykerskrifalfabet in omstreeks 1400 v.C. In die 12e eeu het die oud- Feniciese alfabet met 22 konsonante of medeklinkers ontstaan. Die alfabet is spoedig algemeen gebruik.

In die 10e en 9e eeu het die Israeliete en die Arameërs dit oorgeneem, gevolg deur die Grieke en Etruskers. Hulle het dit by die fonetiese behoeftes van hul taal aangepas, waardeur sekere konsonante moes verval, terwyl sommige klinkers bygevoeg is. 'n Interessante bykomstigheid is die tradisionele volgorde van die letters (a,b,c . .. ), wat reeds in die 15e eeu gevestig is, soos blyk uit die abecedaria (spelboeke en leesplanke) wat in Oegarit gevind is.

In 538 v.C. is die Babiloniese ryk deur die Persiese koning Cyrus (die Bybelse Kores) onderwerp; en so het ook Fenicië onder Persiese heerskappy beland. Die Feniciërs het egter ook uit die besetting voordeel getrek: hulle het aan die Perse 'n oorlogsvloot gelewer – vanselfsprekend teen betaling. Tweehonderd jaar later, in die 4de eeu v.C. het die Feniciërs onder 'n nuwe heerser gekom: Alexander die Grote, wat die Persiese ryk verower het. Daarmee was dit finaal gedaan met die Feniciese onafhanklikheid; die land het in alle opsigte afhanklik geword. Alexander se opvolgers was in gedurige stryd oor Fenicië, wat in 63 v.C. deur die Romeine verower is.

Die Feniciërs was nog in die Romeinse tyd hoofsaaklik as seevaarders en koopliede doenig. Maar onder die invloed van die Grieks-Latynse kultuur, wat in die oostelike Middellandse See-gebied versprei het, het hulle hul eie identiteit verloor en opgehou om as selfstandige volk te bestaan. Hulle is uiteindelik verswelg deur die rassechaos wat in die Nabye Ooste geheers het.

• KENNIS, 1980, ISBN 0798108258, volume 3, bl. 449
• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409486 band

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Feniciërs.