Faroëes

Die Sandavágssteen uit die 12de eeu lui: Þorkell Önondarsonr, austmaðr af Rogalandi, bygði þenna stað fyrst. ("Torkil Önundarson, Oosman van Rogaland, het hierdie plek eerste bewoon.“) Die woord "austmaðr" verwys na iemand afkomstig van die ooste van die eiland, in hierdie geval Noorweë.

Die Skaapbrief van 1298 is die oudste Oudnoorse dokument in die biblioteek van die Universiteit Lund in Swede. Dit is terselfdertyd ook die oudste dokument van die Faroëreiland. Hierin kom die eerste Faroëse afwykings van die Oudnoorse taal te voorskyn.

Die Faroëse kettingdans het tienduisende verse van die ou Faroëse dansballades en deur hierdie mondelingse oorlewering laastens ook die Faroëse taal laat behoue bly, totdat hulle uiteindelik teen die einde van die 18de eeu deur Jens Christian Svabo opgeteken is.

Oudwesnoors sit in die 9de eeu (gedurende die Wikingtyd) op die Faroëreiland voet aan wal. Die meeste nedersetters was afkomstig uit suidwes-Noorweë. Die Gaeliese taalreste toon dat 'n deel van die Noorse immigrante oor die Britse eilande aangekom het.[12]

Deur die kerstening van die Faroëreiland in omstreeks 1000 behoort die eiland aan Noorweë, wat sy taalinvloed verder op die eiland inburger. Die Noorse fonetiek, morfologie, woordeskat en sinsbou vind ook neerslag in die Faroëse taal.[12]

Die oudste bekende runesteen wat op die Faroëreiland gevind is, is die Kirkjubøstein van omstreeks 1000. Die Sandavágsstein dateer uit die 12de eeu en die Fámjinsstein uit die 16de eeu. Laasgenoemde maak deels gebruik van die Runeskrif, soos dit die gebruik was tot in die tyd na die Hervorming.

Tot in die 13de eeu is daar geen onderskeid te bemerk tussen die Wes-Noorse Faroëreilandtaal en Vastelandnoors nie.

Die eerste Faroëse dokument wat in die Latynse skrif geskrywe staan is die Skaapbrief („Seyðabrævið“) uit 1289. Hier kan reeds enkele afwykings van Oudnoors bespeur word, byvoorbeeld girða staan in die plek van gærda ("omhein").

Die Swart Dood van omstreeks 1350 het die helfte van die Faroëse bevolking uitgewis. Die nuwe aankomelinge uit Noorweë het die Þ-klank geleidelik uit die taal geweer, soos dit wel in die Húsavíkbriewe nog voorkom.[13]

In 1380 val die Faroërs saam met die eiland in die Personelunie van Denemarke en Noorweë en daarmee in die praktyk onder Deense heerskappy, omdat hierdie Noord-Atlantiese eiland as een van die Noorweegse kolonies beskou is.

Eers vanaf die 15de eeu kom 'n eiesoortige Faroëse variëteit van die Noorse taal tot stand, sodat Oudfaroëes hom onderskei van die Oudnoors, Yslands of Noors.[14] In die Faroëse standaardleerboek Mállæra (1997) word hierdie taalstadium ook die "Middeleeuse Faroëes" (miðaldarføroyskt) genoem.[15]

Die taalkundige bewyse is hier in die Húsavíkbriewe („Húsavíkarbrøvini“) te vinde wat uit die jare 1403 tot 1405 dateer. Aan die hand van die skryffoute van die Oudnoorse taal kan afgelei word in hoeverre die Faroëse uitspraak begin afwyk het. So staan daar op 'n kol hrentadi pleks van die korrekte Oudnoorse rentaði ("rente oploop"), wat volgens Jakobsen[16] en Matras[17] 'n aanduiding is dat daar in Faroëes nou geen /h/ meer voor die /r/ gekom nie. In hierdie geval het die onsekere skrywer die letter voor die woord gaan voeg, waar dit ook in die oorspronklike Oudnoors nie tuisgehoort het nie. Nog 'n voorbeeld is huast pleks van kvask ("self gesê"). Hier was /kv/ die etimologieskorrekte uitspraak, maar omdat die Faroëse /hv/ nou die plek van die /kv/ ingeneem het, kon die skrywer ook hier nie meer die klanke van mekaar onderskei nie.[14]

Hier is 'n voorbeeld met die spelfout "hrentadi". Dit is opvallend hoe nouliks die Oudnoorse/Oudfaroëse tekste met die hedendaagse grammatika ooreenstem:

Oudfaroëes: en so mykid j Hiatlande ad segs skillingar ok xl hrentadi leigan a huerium tolf manadum …

Nieufaroëes: og so mikið í Hetlandi, at seks og fjøruti skillingar rentaði leigan á hvørjum tólv mánaðum …

Vertaling: en so baie in Shetland, dat vir die lening oor die twaalf maande sesenveertig sjielings rente oploop...

Die Hervorming in 1538 op die Faroëreiland bring mee dat Deens as die enigste skryftaal finaal ingestel word.[18] Vanaf omstreeks 1600 praat mens van die Nieufaroëse taal[18] wat in drie hoofdialekte opgedeel is. Die taaltydperk tot 1750 staan ook as Oud-Nieufaroëes bekend.[19]

Na die Hervorming deel Faroëes 'n soortgelyke lot met Noors: Deens word die kerktaal, regstaal en onderwystaal, wat gepaardgaan met Deense handboeke en Deense ontspanningsletterkunde. Daarteenoor waak die Yslanders (Ysland was ook 'n Deense kolonie) in hierdie tyd egter oor hul ou taal en bou dit op Oudnoors as die brontaal uit. Yslands kon sodoende as letterkundetaal weer voortbestaan en die hele volk deur een standaardtaal verenig, terwyl die Faroëse en Noorse taal in vele dialekte versplinter het.[5]

'n Faroëse skryftaal het sedert die Hervorming nie meer bestaan nie. Dit kon egter – anders as in Noorweë – in die ou ballades en die wydverspreide alledaagse geselstaal voortleef. Tot aan die einde van die 18de eeu kom slegs sporadiese skryfstukke voor. So bestaan daar byvoorbeeld 'n dokument van 1532 wat 'n versameling Noorse wetgeskrifte vervat en aan Jógvan Heinason (1541–1602) behoort het.[5]

Die meeste dokumente met betrekking tot die Faroërs word na die Hervorming in Deens geskrywe, hoewel daarin ook enkele Faroëse woorde deurskemer soos veral plek- en persoonsname. Die belangrikste bronne hier is die jarðabøkur (grondregisters sedert 1584 bygehou) en tingbøkur (hofrekords sedert 1615 bygehou). Hier toon die tekste byvoorbeeld dat die Ð-klank nie meer uitgespreek word nie.[20]

In die eerste boek oor die Faroërs, Færoæ & Færoa Reserata, skryf Lucas Debes in 1673:

Hul taal is Noors; deesdae praat hulle egter meestal Deens. Hulle het ewenwel baie ou Noorse woorde behou, en 'n mens bemerk 'n groot verskil in hul uitspraak tussen diegene wat op die noordelike eilande bly en diegene wat op die suidelike eilande bly. — Lucas Debes: Færoæ & Færoa Reserata 1673 (Natürliche und Politische Historie der Inseln Färöe, 1757)[21]

'n Mens beskou in Debes se tyd met ander woorde die Faroëse landstaal dikwels nog as 'n soort Noors. Hammershaimb wys in sy Færøsk Anthologi van 1891 op 'n feesrede wat Debes aanhaal,[22] waarin, ten spyte van die Deense karakter, Oudnoorse uitdrukkings herkenbaar is.[5] Debes maak ook op ander plekke in sy reisbeskrywing gebruik van tipies Faroëse begrippe.

In die ou dansballades het verouderde woorde en vervoeginge gedeeltelik oorleef, maar dit is meestal onmoontlik om hulle volgens tydperke in te deel.[23] Hierdie woorde en vorme is in die huidige Føroysk orðabók opgeneem en ooreenkomstig aangedui wat die begryplikheid van die ou balladewerke vergemaklik.

Die eerste geskrewe fragmente van die Faroëse ballade word in 1639 deur die Deense oudheidkenner Ole Worm versamel.[24]

Die eerste pionier van die geskrewe Faroëes was die geleerde Jens Christian Svabo (1746–1824).[25] In die kader van sy Indberetninger fra en Reise i Færø 1781–82 versamel hy ou Faroëse ballades en skryf hulle heel eerste neer. Dit is egter eers lank na sy dood gedruk. Svabo se spelwyse is na die Vágardialek aangepas;[26] reeds 'n poging tot standaardisering. Sy Dictionarium Færoense (omstreeks 1773) is die eerste Faroëse woordeboek. Dit bestaan uit sewe bekende manuskripte en word in 1966 heruitgegee. Dit is 'n Faroëes-Deens-Latynse woordeboek. Svabo skryf die woordeboek met die gedagte dat Faroëes sou uitsterf, en probeer nog die taal vir die nageslag te boekstaaf.

Hier is 'n voorbeeld van Svabo se klankgetroue en opvallend konsekwente spelwyse:

Svabo se skryfwyse van die Vágardialek teen die einde van die 18de eeu toon dat die Faroëse taal sedertdien geensins van uitspraak verander het nie. Die verandering deur /ó/ as /eu/ te skrywe, weerspieël die dialekuitspraak noord van die Suðuroy-Tórshavn-isoglos (die pers isoglos op die kaart bo) as [œu] pleks van [ɔu].[25]

Op die eerste gedrukte boek in Faroëes pryk die Deense titel Færøiske Qvæder om Sigurd Fofnersbane og hans Æt. Dit is in 1822 deur die Deense predikant Hans Christian Lyngbye (1782–1837) geskryf en beskryf die Sigurdliedere wat deur sy Faroëse kollega, Johan Henrik Schrøter (1771–1851), versamel is.

Hier is 'n voorbeeld van Schrøter se spelwyse in die boek van 1822, wat baie op dié van Svabo s'n lyk. Hier is ook die skryfwyse baie nader aan die daadwerklike (standaard)uitspraak as die hedendaagse spelwyse: