Kennisleer

Die epistemologie is so oud soos die filosofie self. Die Griekse filosofie begin met die natuurfilosowe Thales van Milete en Anaximander. Anders as die mite benader hulle die natuur op 'n radikaal naturalistiese en materialistiese wyse; alles kan herlei word tot 'n oerstof, byvoorbeeld water, lug of die onbepaalde (apeiron). Refleksie oor die grondslae van "kennis" van die kosmos is by hulle nog nie te bespeur nie.

Die eerste aanduidings hiervoor vind mens by Xenophanes, wat sterk kritiek uitspreek op die tradisionele godsdiens, maar ook op die Ioniese natuurfilosowe. Hy kritiseer die antropomorfe (menslik-feilbare) karakter van die Griekse gode en stel dat mense niks seker oor die gode kan weet nie. Hierdeur staan Xenophanes bekend as die eerste agnostikus en skeptikus.[1] Dit is egter eers by Herakleitos dat mens vir die eerste van 'n volwaardige kennisleer kan praat. Ook Herakleitos dui steeds 'n oer element aan, naamlik vuur, as basis van die kosmos. Vuur moet volgens Herakleitos egter nie slegs as die basisbousteen beskou word nie, maar ook as die ordenende beginsel van die kosmos opgevat word; die ewige stryd en tegelykertyd eenheid van teenoorgesteldes orden die kosmos. Xenophanes pas die idee van vuur as ordenende beginsel ook toe op die mens. Die mens is in staat om kennis te vergaar omdat ook die menslike siel 'n vuurige substansie is, en die gelyke (die mens) kan die gelyke (die kosmos) nou eenmaal verstaan. Soortgelyke idees is ook te vinde by Anaxagoras en Empedokles.

Die sofiste was die eerste Griekse filosowe wat die aard van kennis as probleem gestel het. Sofiste was rondtrekkende leerraars, soos Protagoras en Gorgias, wat deur hulle kontak met verskillende kulture, kennis as iets relatiefs sien. Sekere kennis was eintlik nie moontlik nie; alles is subjektief, alles is relatief. Dit hang van mens tot mens af of iets warm of koud is, ensovoort. Antieke filosowe soos Sokrates, Plato en Aristoteles reageer hierop; vir hulle was daar wel deeglik 'n vaste fondament, wat egter nog deur die filosowe gevind moes word.[2]

In navolging van die sofiste en relativiste vra Plato hom af of kennis moontlik is. Die epistemologie wat deur Plato ontwikkel word is onlosmaaklik verbind met sy etiek, omdat hy dink dat om byvoorbeeld regverdig te wees, dit noodsaaklik is om te weet wat "regverdigheid" is. Om kennis van sulke begrippe te kan fundeer, stel Plato sy Ideëleer voor, waarin hy verklaar dat ons siel voor die geboorte in die Ideëwêreld was en daar volmaakte kennis van die idees opgedoen het. Met ons geboorte het ons hierdie kennis egter weer vergeet. Dit kom nou daarop neer via die dialektiese en sosiaal metodes om hierdie kennis, wat diep in die mens sit, terug te wen. Die vermoë tot kennis van die noodsaaklike en universele beginsels is volgens Plato in elke mens teenwoordig, maar mens dit moet egter weer daaraan herinner (anamnese) word. Volgens Plato is kennis nie gebaseer op aardse ervaring agteraf nie (a posteriori), maar gaan alle kennis aan die aardse ervaring vooraf (a priori).[3]

In die dialoog Theaetetus stel Plato 'n ander definisie van kennis voor, naamlik kennis as 'n "geregverdigde ware opvatting" (justified true belief). Hierdie definisie van kennis is tot op hede 'n baie gedebateerde siening van kennis in die epistemologie en die analitiese filosofie.

Aristoteles

Aristoteles hanteer 'n geheel ander visie op kennis as Plato, maar ook Aristoteles stel dat kennis wel deeglik moontlik is. Die begrip "regverdigheid" en die kennis van wat dit inhoud, haal die mens volgens Aristoteles via 'n abstrakte proses uit konkrete beleefde situasies. Kennis moet dus nie gesoek word in 'n ander wêreld (transendensie) nie, maar in hierdie wêreld self (immanensie).[4] Kennis kom by hom voort uit die waarneming, en Aristoteles kan dan ook beskou word as die eerste empiris. Hy sal dan ook sistematiese tekste skryf, gebaseer op empirisisme, oor die kennis in die biologie en fisika.

Ook beweer Aristoteles in die eerste hoofstuk van sy werk Metafisika (A1-2) dat die mens van natuur na kennis verlang, wat blyk uit die plesier wat die mens ontleen van die sensoriese waarneming (aisthêsis). Uit die waarneming ontstaan die geheue (mnêmê), 'n soort innerlike nabeeld wat deur herinnering opgeroep word. Baie waarnemings en die herinnering daaraan lei tot ervaring (empeiria). Vakkundigheid of "kuns" (technê) kom voort uit baie herhaalde ervaring van soortgelyke situasies; 'n voorbeeld wat Aristoteles uitwerk is die geneeskunde. Technê is volgens hom altyd prakties of produktief. Baie professionele mense doen soms hul werk sonder om presies te weet wat hulle doen, maar die meesters weet wat hulle doen en kan dus hul professionele kennis oordra. Wetenskaplike kennis (epistêmê) is nie produktief nie, maar altyd teoreties: epistêmê is kennis vir die doel van kennis en het nooit gefokus op praktiese gebruik of plesier nie. Aristoteles gee geen definisie van kennis nie, maar herlei dit tot die eienskap van nuuskierigheid of weetgierigheid.

Na die dood van Aristoteles was die volgende nuwe element in epistemologie die ontstaan van die skeptisisme. Binne hierdie klassieke Griekse skeptisisme moet twee vorme onderskei word. Die akademiese of dogmatiese skeptisisme wat ontstaan het in die Akademeia, die skool van Plato, waarvan Arkesilaos as die eerste skeptikus beskou kan word. Hierdie skeptici het aangevoer dat niks met sekerheid geken kan word nie en daarom probeer om die tesisse van die ander skole te verwerp.[5] Hulle was sterk geïnspireer deur Plato se vroeëre dialoë, wat altyd geëindig het in 'n aporie om die leser te stimuleer om vir hulleself te dink.

Die tweede variant van skeptisisme, pyrrhoisme (vernoem na Pyrrho van Elis), het 'n ander skeptiese posisie verdedig. Bekend is die werk van Sextus Empiricus waarin hy die basiese beginsels van pyrrhonisme verduidelik. Pyrrho argumenteer dat 'n mens stellings kan bevestig of ontken, en daarom moet 'n mens homself/haarself daarvan weerhou om kennis te eis. Volgens die pyrrhonistiese leerstelling kan ekwivalensie gevind word vir beide stelling en voorspelling. Die onrus wat met nie weet nie gepaard gaan, kan uiteindelik oorwin word deur die oordeel op te skort.[5]

Leucippus

In die atomisme van Leucippus en Demokritus vind mens ook 'n uitgewerkte kennisleer, wat later verder deur Epikurus uitgewerk word. Die visie van atomisme beteken dat alles bestaan uit ewige en onveranderlike atome wat slegs in vorm en grootte verskil. Die voorwerpe wat ons sien is net groepe van per ongeluk saamgesmelte atome. Dit dwing denkers soos Demokritus om te dink oor hoe ons dinge nog kan ken, veral dinge soos kleure en reuke wat eintlik nie bestaan nie (omdat hulle nie atome is nie).

Demokritus stel dus voor dat alle voorwerpe voortdurend 'n soort beeldjie (eidôla) afskei waarin die struktuur van die atome nog steeds vervat is. Ons persepsie, en verder, ons kennis van die voorwerpe word veroorsaak deur ons sintuie wat hierdie beelde opvang. Dus sien ons die atome nie direk nie, maar indirek deur hierdie beelde. Atome self is nie bitter, soet of rooi nie, maar die effek word deur ons sintuie geproduseer. Sodoende is Demokritus die eerste wat 'n onderskeid maak tussen primêre en sekondêre eienskappe. Benewens hierdie figure, laat Demokritus ook baie ruimte vir die intellek as die oorsprong van kennis. Na alles, op grond van ons persepsie, sou ons nooit van iets soos 'n atoom weet nie. Dit is slegs moontlik deur die verstand, hoewel die empirisme ook hierin 'n rol speel.[6][7]

Epikurus bou later verder op hierdie sienings.[8] Ten einde te bou op sy epikurisme, wat ook op atome gebaseer is, gaan Epikurus op soek na onbetwisbare beginpunte. Hy het hierdie bepaalde grondslae in persepsie gevind naamlik die voorwerpe wat ons sien, gee ons 'n werklike struktuur, wat blyk uit die feit dat ons dit juis evalueer. Soos Demokritus verduidelik hy die waarneming deur middel van die voorgenoemde beelde en verklaar dat dit onbetwisbaar is: "elke waarneming is waar" volgens Epikurus. Dit word veroorsaak deur iets wat regtig in die wêreld bestaan. Op grond van hierdie waarnemings maak die mens natuurlik oordele, wat op sigself twyfelagtig is. Epikurus sê egter, ons kan altyd deur die waarneming nagaan of hierdie oordeel waar is of nie. Dus kom hy na vore as 'n ware empiris.

Daar is egter ook voorwerpe wat nooit regstreeks en direk waargeneem kan word nie, ten minste nie duidelik genoeg nie. Dit het hoofsaaklik betrekking op hemelse voorwerpe soos die son en klein voorwerpe soos atome. Epikurus erken dat dit nie behoorlik waargeneem kan word nie, maar beweer dat dit indirek getoets kan word deur na die gevolge en newe-effekte daarvan te kyk of analogie-bewyse te gebruik. Alhoewel hierdie indirekte bewyse nie tot bevestiging kan lei nie, maar tot weerlegging of wat hy 'nie-weerlegging' noem (ouk antimarturêsis); waarvolgens die stelling oor hierdie obskure voorwerp is moontlik waar (nie uitgesluit nie).

In die Middeleeue ontstaan nuwe elemente in epistemologie onder die invloed van die opkoms van die Christendom. Die meeste, indien nie alle filosowe in die Middeleeue was ook teoloë. Hulle filosofie was onlosmaaklik gekoppel aan denke oor God. Hul epistemologie het dus hoofsaaklik op God en Christelike konsepte staatgemaak.

So wys Augustinus van Hippo die kerkvader, op die feit van die oorspronklike erfsonde. Kennis was nog steeds moontlik, maar slegs as gevolg van die lig wat deur God geskenk is. Augustinus maak staat op baie platoniese elemente en verklaar dus dat kennis bestaan uit tydlose, onveranderlike idees wat hy in teenstelling tot Plato in God plaas. Daarbenewens is Augustinus ook bekend vir sy stryd teen die skeptisisme. Dit is bekend dat "as ek mislei word, bestaan ek" (Si fallor, sum) waarmee hy die bekende stelling van René Descartes, cogito ergo sum, 1200 jaar voor was. Hierdie idee het beteken dat as iemand inderdaad mislei word, kan mens tog seker wees dat daar iets is wat mislei word.

Thomas Aquino

Vanaf die 13de eeu het die werk van Aristoteles, wat lankal grootliks vergete was, weer na vore gekom hoofsaaklik as gevolg van vertalings in Latyn uit die Arabies-bewaarde werke van hierdie Griekse filosoof. As gevolg van die toenemende gewildheid van Aristoteles, is die tipiese platoniese epistemologie geleidelik vervang deur dié van Aristoteles. So is Thomas van Aquino se denke sterk geïnspireer deur dié van Aristoteles. Volgens Thomas Aquino ontstaan kennis omdat die aktiewe intellek 'n konsep van die data abstraeer wat dit van die sintuie ontvang. Hierdie abstraksieproses impliseer dat 'n mens van hierdie waarneming die elemente beklemtoon wat noodsaaklik is om vir daardie tipe voorwerp essensieël te wees. As jy 'n perd sien, herken jy dit as 'n perd deur die elemente 'lewende wesens', 'met vier bene' en dies meer uit hierdie beeld te onttrek.

'n Breër probleem in die Middeleeuse epistemologie is die debat oor die universele. Hierdie debat gaan oor die vraag of algemene konsepte soos die "perd", "man" of "geregtigheid" regtig bestaan. Bestaan hierdie universele onafhanklik in werklikheid of bestaan dit slegs in besonderse gevalle? Die eerste posisie, wat dikwels realisme genoem word, dateer oorspronklik terug na Plato[9] en sy ideëleer en word ook deur baie filosowe in die Middeleeue verdedig. In die latere Middeleeue, in die werk van Willem van Ockham of Roscellinus van Compiègne, is die posisie van nominalisme verdedig, naamlik dat die algemene konsepte net in ons koppe is en daarom iets geestelik is.[9] Iemand soos Petrus Abaelardus sal dan die middelste posisie van konseptualisme uitwerk.[9]

Vir baie teoloë in die Middeleeue was daar ook geen onderskeid tussen teologie en wetenskap (scientia) nie. Vanaf die 14de eeu het sekere teoloë hierdie volledige vereenselwiging begin teenstaan. Iemand soos Ockham wys daarop dat dit van 'n sekere hoogmoed getuig om te dink dat mens God deur menslike rede sal kan verstaan. Ockham kritiseer derhalwe die metafisika, wat gedien het as 'n oorbruggingsfunksie tussen filosofie en teologie.[10] Die mees radikale posisie in hierin is die fideïsme; waarvolgens geloof heeltemal onafhanklik van rede is, en die rede het niks daaroor te sê nie. Voorbeelde hiervan is Tertullian, Al-Ghazali en Gregorius van Rimini. Bekend is byvoorbeeld die slagspreuk van Tertullianus: "Ek glo omdat dit absurd is" (credo quia absurdum). Later sou filosowe soos Michel de Montaigne en Blaise Pascal soortgelyke posisies verdedig.

Wetenskap en teologie het van mekaar geskei geraak omdat hulle 'n ander bron van kennis het. Wetenskap verwys na persepsie en intellek, terwyl teologie handel oor die goddelike openbaring. As gevolg hiervan het die teologie slegs op die Heilige Skrifte en die tradisionele geloofsoortuigings gefokus. Wetenskap, aan die ander kant, moes op die aardse, en nie die goddelike, fokus nie, iets wat tot die opkoms van die moderne wetenskap sou lei.

Francis Bacon

In die renaissance filosofie en moderne filosofie vind hierdie skeiding plaas. Dit is hoofsaaklik verbind met die feit van die hervorming en die gepaardgaande godsdienstige oorloë. Teoloë soos Martin Luther en Johannes Calvyn het die uiteindelike gesag van die Rooms-Katolieke Kerk betwyfel. Dit het die vraag laat ontstaan oor hoe om tussen hierdie verskillende oortuigings te oordeel. Dit is waar die skeptisisme ontstaan en die soeke na die vaste grondslae van kennis wat bekend staan as fundamentalisme.[11] 'n Vroeë voorbeeld hiervan was Michel de Montaigne, bekend vir sy leuse Que Sais-je? (wat weet ek?).

Die duidelikste voorbeeld hiervan is René Descartes, wat in sy werke Verhandeling oor die Metode (1637) en Meditasies oor die eerste filosofie (1641), 'n soeke na sekere kennis verduidelik. Hierin gebruik hy 'n radikale maar metodologiese twyfel waarin hy alles wat bevraagteken kan word, verwerp as onseker. Uiteindelik kom hy tot sy beroemde stelling: "Ek dink so ek bestaan" (cogito ergo sum).[12] Hieruit het hy die bestaan van God en die buitewêreld probeer aflei. Breër kan Descartes geplaas word in die stroom van die rasionalisme; naamlik die rede (ratio) is die uiteindelike bron van ons kennis. Op grond van alleen denke kan ons die waarheid van die werklikheid ontdek. Ander denkers van hierdie stroming is Gottfried Leibniz en Baruch Spinoza.

Teenoor die rasionalisme is die empirisme. Hierdie siening verklaar dat al ons kennis uit sintuiglike ervaring kom. Verteenwoordigers van hierdie beweging is Francis Bacon, Thomas Hobbes, John Locke, George Berkeley en David Hume. Hume is ook bekend vir sy radikale skeptiese houding; ons sien slegs spikkels of sintuiglike data. Ons kan nie dinge soos oorsaaklikheid, persoonlike identiteit of God waarneem nie en weet dus nie seker nie. Tog glo baie mense daarin, maar slegs op grond van gewoonte.

Belangrik vir epistemologie is die voorkoms van die wetenskaplike revolusie en die ontwikkeling van die moderne wetenskaplike metode. In die filosofie was die voorheen genoemde Francis Bacon en René Descartes veral belangrik. Bacon is veral bekend vir sy Novum Organum (1620) waarin hy hierdie nuwe wetenskaplike metode probeer omskryf.[13] In teenstelling met Aristoteles wat hoofsaaklik deduksie beklemtoon, fokus Bacon hoofsaaklik op induksie. In hierdie werk probeer hy ook die wetenskaplike praktyk en die manier van eksperimente verduidelik en bepaal. Hy is ook bekend vir sy stelling: "kennis is mag" (scientia potentia est). Terwyl Bacon veral belangrik was vir die empiriese wetenskappe, lê Descartes se hoofbelangsteling in die wiskunde; saam met denkers soos Leibniz en Isaac Newton het hy die basis van die wiskundige analise gevorm. Trouens, hierdie wetenskaplike revolusie het ook die opkoms van wetenskapsfilosofie as 'n onafhanklike dissipline in die filosofie aangedui.

Die teenstelling tussen rasionalisme en empirisme word oorbrug in die werk van Immanuel Kant. Hy het hierdie kritiek in sy hoofwerk, Kritiek van Reine Beredenering (1781), uiteengesit. Kant was 'n rasionalis in sy voorkritieke tydperk, maar nadat hy Hume se werk gelees het, het hy "ontwaak vanuit sy dogmatiese slaap". Gedeeltelik as gevolg van hierdie openbaring het hy gekom tot wat hy 'n "Koperniese beginsel Koperniese revolusie" noem; die onderwerp moet nie ditself aan die voorwerp onderwerp nie, maar die voorwerpe moet ditself aan die kategorieë van denke onderwerp. Volgens Kant kom kennis van waarneming af, maar dit kan nie sonder denke nie. Na alles, moet die waarneming nog vertolk word; denke stel die struktuur vir die waarneming. So neem ons nie oorsaaklikheid of eenheid waar nie, maar is daar kategorieë van denke waarteen ons die wêreld meet. Ons weet nie hoe die werklikheid werklik is nie en ons kan dit nie ken nie (Das Ding an sich ist ein unbekanntes). Op hierdie manier was metafisiese spekulasie oor die ware aard van die werklikheid onmoontlik.[14][15]

Die werk van Kant het 'n groot invloed gehad op die verdere ontwikkeling van die filosofie, en beslis ook op die epistemologie. Filosowe kon nie meer op dieselfde "naïewe" manier na sekere kennis van die wêreld soek nie. Tog sou ander filosowe opduik wat aanspraak maak op kennis van die werklikheid in hul eie reg. Kant se klem op die feit dat dit die kategorieë van hul gedagtes is wat die werklikheid soos dit vir ons voorkom bepaal en dat ons niks van "die ding op sigself" kan weet nie, het by sommige filosowe die kritiese vraag gestel; as ons die "ding op sigself" nie kan ken nie, hoekom praat Kant nog steeds asof dit bestaan? Hoe kan ons dan weet dat dit bestaan?

Volgens die Duitse idealisme met denkers soos Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Schelling en Georg Wilhelm Friedrich Hegel moes hierdie "ding op sigself" laat gaan of geïdentifiseer word met die verskillende werklikheid soos dit vir ons lyk: ons kan die werklikheid wel deeglik ken, omdat die gees die werklikheid self "maak"; dit vloei uit die rede self voort.[16] In 'n sekere sin is alles dus "gees". Hegel argumenteer in sy hoofwerk Phänomenologie des Geistes (1807) dat daar in die geskiedenis 'n dialektiese en doeltreffende proses is waarin die wêreldgees geleidelik van homself bewus word, wat uitloop op die filosofie van Hegel self.[17] Absolute kennis is wel moontlik, want die realiteit as geheel is redelik en toeganklik vir ons, aangesien ons deel van die gees uitmaak.

Arthur Schopenhauer

Die marxisme met denkers soos Karl Marx en Friedrich Engels het hierdie visie van Hegel op sy kop gedraai. Daar was wel deeglik 'n doelmatig proses in die geskiedenis, maar dit is bestuur deur die materiële onderbou; deur die ekonomiese en sosiale situasie waarin die gemeenskap ditself bevind. Hierdie onderbou bepaal ook die bobou; die kultuur, die kuns en die denke. Die moontlikheid van sekere kennis word wel hierdeur problematies; kennis was immers altyd besmet deur die heersende ideologie wat ditself wil legitimeer.

Ander filosowe wat dit nie eens was met hierdie verregaande idealisme nie, het sterker terug na Kant gegryp. So was daar die eerste keer die filosoof Arthur Schopenhauer wat begin by Kant, maar tog beweer dat mense die “ding op sigself” kan ken, maar op 'n ander manier. In Die Welt as Wille und Vorstellung bly Schopenhauer getrou aan Kant se dogma van die onkenbaarheid van die ding op sigself deur te stel dat mense dit nie ken via die empiriese bewustheid en dus via die ervaring nie, maar ons kan dit wel vind via wat hy noem die "hoër bewussyn"; die ding op sigself kan mens ken deur "die 'innerlike ervaring', aan die "lewe ervarende wil".[18] Behalwe die louter empiriese aanskou van die werklikheid, is daar volgens Schopenhauer in ons nog 'n ander bron van kennis; ons is 'n deel van die metafisiese Wil wat in alle voorwerpe skuilhou en kan haar dus ook so ken. "Mens het na buite in alle rigtings in plaas van in hulself te keer, waar elkeen raaisel opgelos moet word."[19]

Verdere reaksies was van die positivisme van Auguste Comte wat die kantiaanse projek verder deurtrek na 'n ander rigting: Kant beweer dat die metafisika 'n verlore dissipline is en dat die mens geen kennis sonder ervaring kan hê nie. Volgens die positivisme kan net die empiriese wetenskap voldoende kennis lewer.[20] 'n Soortgelyke tendens vind mense in die heroplewing van die "suiwer" Kant in die Neo-Kantianisme met persone soos Hermann von Helmholtz en Johann Friedrich Herbart.

Die hedendaagse filosofie, waarvan die begin rondom 1900 beskou moet word, word gekenmerk deur 'n nog groter fragmentering van filosofiese visies oor kennis. Hierdie fragmentering is grootliks die resultaat van die werk van Kant, at die groot begrensing van die filosofiese projek, naamlik die verdwyning van die metafisika, veroorsaak in die epistemologie. Dit is 'n krisis; hoe kan filosowe nog die ware werklikheid en ware kennis agter haal? Hegel se idealistiese oplossing was 'n vroeë optimistiese reaksie, maar dit word egter gou weer verlaat. Tog sou hy 'n groot invloed bly uitoefen, selfs in die hedendaagse filosofie. Dit is die geval met die Britse idealisme, die opvolger van die Duitse idealisme, met persone soos T.H. Green en F. Bradley. Verder sou hierdie idealisme ook invloed op verskeie Amerikaanse denkers soos Josiah Royce en John Dewey gehad het.

John Dewey in 1902

Vroeë oplossings, gedeeltelik onder invloed was van die idealisme, was die pragmatisme en die hermeneutiek. Beide vertrek van die Hegeliaanse idealisme, maar laat groot dele uit. Dit gaan nie meer om 'n enkele wêreldgees wat via 'n volledige rasionele proses tot selfbewustheid gekom het waardeur die uiteindelike waarheid hulself openbaar het nie. Kenmerke wat behoue gebly het was die dialektiese denke en die deur Hegel voorgestelde oorbrugging van liggaam en gees.

Die pragmatisme is 'n Amerikaanse stroming met denkers soos C. S. Peirce, William James en die vroeër genoemde Dewey.[21] Hierdie denkers was ook sterk onder die invloed van die evolusieteorie, waarvolgens die mens word gesien as 'n eenvoudige dier wat moes veg vir sy bestaan. Die pragmatisme is dus nie geïnteresseerd in die ware wese van die werklikheid nie. Hulle is veral probleemgerig en sien dan ook as probleemoplossing, die mens word gekonfronteerd met 'n reeks probleme waarop hy haalbaar moet reageer. Dit stel dat die mens nie "die werklikheid soos hy werklik is" deurgrond nie, solank die probleem opgelos word, is dit reg. Waarheid word dan ook gedefinieer in funksie van funksionaliteit; naamlik iets is waar as dit werk, as dit goed funksioneer binne die menslike samelewing. Hierdie pragmatisme kan geïnterpreteer word as die opgee van die klassieke filosofiese projek na die soeke vir die waarheid op sigself. Grotendeels om die rede het dit pragmatisme dan ook baie kritiek moes verduur.

Die hermeneutiek daarenteen speel grotendeels in Europa af, en trek hoofsaaklik Duitse denkers aan soos Wilhelm Dilthey, Hans-Georg Gadamer en Martin Heidegger. In werklikheid gaan die hermeneutiek al terug na Friedrich Schleiermacher, alhoewel daar nog net op tekste gefokus word. Tekste moet verstaan word vanuit 'n hermeneutiese proses. Die kennis en interpretasie van 'n teks verander daardeur met die self lees daarvan. Dit kom deur die "hermeneutiese sirkel": elke deel van die teks beïnvloed die geheel en die geheel op sy beurt elke deel. Dit kom goed na vore in die feit dat mense baie meer uit 'n teks haal as mense dit vir die tweede keer lees. Die dele word nou sterker geïnterpreteer as 'n funksie van die geheel en die geheel word uitgediep aan die hand van herinterpretasie van die dele.

Dilthey brei dit uit na elke geesteswetenskap. Hy maak die onderskeid tussen verklaar (ërklaren) in die natuurwetenskappe, waar mens veral gerig is op die aanduidings van oorsake en die analiseer van waarnemings, en verstaan (verstehen) in die geesteswetenskappe; hier is mens veral gerig op die verstaan van 'n fenomeen en die plaas daarvan in 'n groter geheel. Heidegger radikaliseer dit in sy magnum opus Sein und Zeit (1927), waarvolgens die hele menslike bestaan in sekere sin verstaan is. Waarheid is hier vir Heidegger "onverborgenheid" (alètheia). Die waarheid van iets kom tot stand omdat die "Syn" dit so laat wees soos dit is en die waarheid dus aanwesig maak, terwyl die "Syn" self afwesig bly. Ook hier kan die deel (wees) nie los gedink word van die geheel (Syn) nie.[22] Ook hier kan die deel (van Syn) nie afsonderlik beskou word van die geheel (van Syn) nie.

Bertrand Russell in 1954

Hierdie krisis van die filosofie was ook aan die oorsprong van die onderskeid tussen die kontinentale filosofie en die analitiese filosofie. Beide strominge het net soos die pragmatisme en die hermeneutiek probeer om 'n nuwe metode te ontwikkel om tot kennis van die werklikheid te kom. Die ontstaan van die analitiese tradisie was in die eerste plek te danke aan die Brits idealisme. Sekere Britse filosowe, soos Bertrand Russell en G.E. Moore het radikaal verskil met hul stellings.[23] Beide die idealistiese inslag sowel as die ooreenstemmende opvattings oor die werklikheid en waarheid was volgens hulle 'n radikale fout. Daarteenoor verdedig hulle 'n sterk realisme en 'n herleefde vorm van die korrespondensie-teorie van die waarheid.

Hiervoor ontwikkel hulle, en by name Russell, die analitiese metode naamlik; die filosofie moet bestaan uit en met behulp van die logika en taalfilosofiese analiseering van filosofiese terme en probleme. Russell verdedig in sy werk die stelling van die logiese atomisme; die gesprekke van die mens oor die werklikheid kan gereduseer word tot 'n reeks "atomiese feite". Hierdie "atoomfeite" stem ooreen op hul beurt met iets uit die werklikheid. Russell se opvatting oor die werklikheid was realisties; die werklikheid bestaan buite en los van die mens.

Die filosoof Ludwig Wittgenstein sou hierdie visie verder uitwerk in sy Tractatus Logico-Philosophicus (1922). Die betekenis en waarheid, en dus ook kennis kom net soos by Russell voort uit 'n korrespondensie met die werklikheid. Wittgenstein verdedig hier die afbeeldingsteorie (picture theory of meaning).[24] Die wêreld bestaan uit 'n versameling feite en so 'n feit is waar as daardie feit ooreenstem met 'n element uit die werklikheid. Dit beteken ook dat mense net sinvol kan praat oor dinge wat in die werklikheid terug te vind is. Volgens Wittgenstein kan mens dan ook nie sinvol praat oor etiek en estetika nie, aangesien met morele of estetiese uitsprake kom niks ooreen nie. Dit sal nie impliseer dat hierdie terreine nie belangrik is nie, inteendeel. Mens kan egter gewoon nie praat oor hierdie terreine nie; mens kan egter wel die waarheid daarvan toon.

Verskeie Duitstalige filosowe en wetenskaplikes was sterk onder die indruk van hierdie visie. Dit sluit in by name lede van die Weense Sirkel (Wiener Kreis), 'n groep Duitstalige intellektuele, waaronder Moritz Schlick en Rudolf Carnap. Hulle het dan ook hul logiese positivisme op hierdie werk van Wittgenstein gekombineer met die empirisme van David Hume. Net soos die positivisme van Comte kan mens net kennis vind in die empiriese uitsprake of in wiskundige of logiese uitsprake. Sentraal staan die verifikasie beginsel. Die mens kan net sinvol oor iets praat as dit empiries verifieerbaar is.[25] In teenstelling tot Wittgenstein verwerp hulle die hele etiese en estetiese veld, of verminder dit tot bloot enge fenomene (emosivisme).

Vanaf die jare 60 en 70 word hierdie sterk nadruk op die logika en die soek na vaste grondslae vir die kennis langsamerhand verswak. Dit kom hoofsaaklik deur die opkoms van die gewone taalfilosofie wat die nadruk lê op die daaglikse gebruik van terme. Ook die filosoof Karl Popper lewer in sy werk kritiek op elke projek wat soek na "sekere kennis". Hy verwerp die soektog, en stel 'n weerlegbaarheid posisie in die plek. Die mens moet toegee dat die insigte wat bekom word nooit regtig seker is nie, maar altyd weerle of vals bewys kan word. Ook deur Willard Van Orman Quine, een van Carnap se studente, is daar kritiek op hierdie projek, hoofsaaklik in sy essay Two Dogmas of Empiricism (1951). Hierin stel Quine dat die klassieke onderskeid tussen analitiese en sintetiese oordeel onhoudbaar is.

'n Soortgelyke reaksie was daar ook op die klassieke probleem van die filosofiese skeptisisme. Baie hedendaagse analitiese filosowe, soos Hilary Putnam en Peter Strawson, neem hierdie skeptisisme nie meer as 'n ernstige bedreiging nie. As hulle daaroor praat, dan verklaar hulle dat dit 'n sinlose en onmoontlike posisie is wat nie oorweeging wert is nie. Daar is egter uitsonderings, soos Thomas Nagel, wat wel tog nog sterk aandag daaraan skenk.[26]

Ook het Edmund Gettier 'n plek binne die hedendaagse epistemologie verkry. Grotendeels kom dit deur die reeds klassieke Gettier-probleem geformuleer in sy artikel; Is Justified True Belief Knowledge?(1963). Hier het hy enkele voorbeelde vir die klassieke definisie van kennis as 'n "ware en geregverdigde oortuiging" (true justified belief) omseil en dus bewys dat die definisie onvolmaak is. Baie navorsing in die hedendaagse epistemologie is ook onderneem na die moontlike oplossings van hierdie probleem.

Onlangs het ook sekere filosowe, in die pragmatiese tradisie, soos Richard Rorty en Robert Brandom opgeroep om meer toenadering te soek tot die kontinentale filosofie en die klassieke epistemologiese program te verlaat. Iemand soos Rorty verwerp in Philosophy and the Mirror of Nature (1980) die eeue oue soeke na 'n basis vir ware en seker kennis as 'n verkeerde soektog.[27]

Edmund Husserl in die 1910s

In die kontinentale filosofie word 'n heel ander rigting ingeslaan en was daar veel minder fokus op logika en taalfilosofie. Filosowe soos Franz Brentano en Edmund Husserl rig hulself daarenteen op die suiwer aard van die waarneem self en so was die fenomenologie gebore. Die klassieke vraag na die sekerheid van die verhouding tussen die menslike gees en die buite wêreld moet mense "tussen hakies sit" (einklammern).

Fenomenoloeë soos Husserl, maar ook Maurice Merleau-Ponty en Martin Heidegger, argumenteer dat die klassieke teenstelling tussen empirisme en rasionalisme 'n verkeerde dooie punt is. Beide is foutief in die sin dat hulle waarneming veel te intellektualisties en rasionalisties opvat: die rasionalisme beweer dat ons die sake rondom ons steeds rasionalisties konstrueer en analiseer met 'n sekere wiskundige akkuraatheid. So praat hulle oor voorwerpe aan die hand van wiskundige parameters soos uitgebreidheid (res extensa). Die empirisme blyk dan weer te suggereer dat ons in die eerste plek 'vlekies' sien, wat ons daarna via die denke rasioneel rekonstrueer. Volgens fenomenoloeë is nog ervaring, nog rede die fundamentele kennisbron: ons moet die fenomene self laat praat, die suiwer aanskouing van wat ons die bewustheid gegee het.

In La condition postmoderne: rapport sur le savoir (1979), 'n ondersoek na die huidige stand van sake in die epistemologie in opdrag van die regering van Quebec, stel Jean-François Lyotard dat die 'groot verhale' dood is en daarmee die moderniteit ten einde is. Hy lui dan ook die postmoderniteit in, 'n tyd waarin daar geen plek meer is vir sulke groot verhale en grootskaalse projekte na die grondslae van die kennis nie.

Idees soos die "werklikheid op sigself" of "die finale waarheid" word opgegee as totalitêre begrippe. Grote verhale, soos die verligting of die marxisme laat geen plek oor vir die radikale Ander in die wêreld nie. In die postmoderniteit is daar slegs plek vir "klein verhale" en fragmente van die werklikheid wat kan verskil van perspektief. As groot inspirasie bron vir die postmoderne filosofie dien die filosoof Friedrich Nietzsche wat die dood van God proklameer en daarmee die einde aangekondig van die klassieke oorheersende Christelike verhaal. Ander postmoderniste is Jacques Derrida en Gianni Vattimo. Gereeld word die postmoderniste verwyt vir die relativisme, waarvolgens waarheid lyk ot dit heeltemal af hang van die persoon en kwessie en is so arbitrêr.

'n Ander belangrike denker binne die kontinentale tradisie is die poststrukturalistiese Michel Foucault wie in werks soos Les mots et les choses (1966) beweer dat deur die geskiedenis heen die denke van die verskillende periodes beheer word deur verskillende epistèmes. 'n Epistème staan vir die geheel van samenhangende kennis en wetenskap van 'n bepaalde periode. Dit hou ook 'n radikale veranderinge van die aard van die denke in. Hy het hierdie idees gebaseer op denkers soos Gaston Bachelard en Louis Althusser. Die Amerikaanse denker Thomas Kuhn verdedig in sy werk The Structure of Scientific Revolutions (1962) 'n soortgelyke idee, alhoewel net vir die wetenskaplike denke. Deur die geskiedenis heen is die wetenskaplike paradigma gereeld verander. Net soos by Foucault hou so 'n verskuiwing 'n radikalale onvertaalbaarheid en verandering van die aard van kennis in.