Drukkerswese

Ondanks 'n eeuelange twis oor wie die uitvinder van los drukletters en die drukpers in die Weste was, dui alles daarop dat die eer Johannes Gutenberg (1400-1468) van Mainz, en sy vennote, die geldskieter Johann Fust, en Fust se aanstaande skoonseun, Peter Schöffer, toekom vir sy prestasies van omstreeks 1450. In 1462 is Mainz geplunder en al die opgeleide drukkers het dwarsoor Duitsland en die hele Europa versprei. Italië was die eerste land waarheen Duitse drukkers die nuwe uitvinding geneem het, want dit was in Italië, die setel van die Renaissance, waar die drukkuns sy beste teelaarde gevind het.

Die eerste drukpers in Italië is in 1465 in Rome begin deur Sweynheym en Pannartz. Onder die invloed van die pouslike kalligrawe en danksy die pionierswerk van Nicolas Jenson (1420-1480), 'n Fransman wat in 1470 'n drukkery in Venesië geopen het, het die Romeinse drukletter (te onderskei van die Gotiese letter), wat vandag nog gebruik word, sy beslag gekry. Die kommersiële hoofweë van die 15e eeu het egter gelei na Venesië, die middelpunt van die handel in die toe bekende wêreld.

Teen die einde van die 15e eeu was daar 150 drukkers in Venesië, van wie die meeste maar swak werk gelewer het. Een het egter uitgeblink, naamlik Aldus Manutius (1450-1515), die voortreflikste en belangrikste drukker van die Italiaanse Renaissance. Manutius het keurige uitgawes van onder andere die Griekse en Latynse klassieke meesterstukke gedruk in oplae van ongeveer 1 000 eksemplare (besonder hoog vir daardie tyd) en het die boeke dwarsoor Europa versprei. Die drukkuns in Frankryk het teen 1470 begin en in Spanje in 1474, en in 1476 het William Caxton (1422-1491) in Westminster in Engeland sy drukpers begin en gedurende die volgende 15 jaar 100 boeke gedruk. Hoewel die druktegnieke nog primitief was, het hierdie vroeë drukkers dikwels meesterlike werk gelewer. Die drukwerk is baie keer met die hand versier en van hierdie werke is van die kosbaarste skatte van die Westerse beskawing. Aanvanklik het die Kerk die nuwe uitvinding verwelkom, maar met die koms van die Hervorming het die Kerk se houding ten opsigte van die vrye geskrif verander en daar is probeer om die drukperse aan bande te Iê. In Frankryk is byna elke drukker as 'n ketter beskou en in Engeland was die onderdrukking ewe meedoënloos. Die Nederlande het toe na vore getree as die leier in die drukkerswese, en in hierdie verband het die Antwerpse drukker Christopher Plantin (1520-1589) veral uitgeblink. In 1638 is die eerste drukpers in Noord-Amerika in Cambridge, Massachusetts, opgerig, en in Suid-Afrika het die eerste drukpers blykbaar in 1784 in Tafelbaai aangekom.

Die eerste stap in die produksie van 'n stuk drukwerk is om die bewoording (die kopie of manuskrip) te set. Van Gutenberg se tyd af tot laat in die 19e eeu is alle setwerk met die hand gedoen. Dit wit se, elke lettertjie van elke woord op elke bladsy in 'n boek is met die hand geset. Dit was vir nagenoeg 400 jaar die geval. Selfs vandag word sekere setwerk, byvoorbeeld vir handbiljette en soms ook vir die opskrifte van koerantberigte, met die hand gedoen. In 1885 het Ottmar Mergenthaler die Linotype-setmasjien ontwerp en in 1887 het Tolbert Lanston die Monotype-setmasjien ontwerp.

Daarmee het hierdie twee Amerikaners 'n nuwe geskiedenis van die drukkuns ingelui. Die Linotype-proses is meestal in die produksie van koerante en tydskrifte gebruik. Monotype, wat byna onmiddellik deur Britse beleggers na Engeland gelok is, is weer hoofsaaklik in boekdrukwerk en die druk van ander gehalte publikasies gebruik. Die onderneming Monotype Corporation was ook, onder leiding van die gevierde tipograaf Stanley Morison (1889- 1967), verantwoordelik vir die voortreflikste reeks drukletterontwerpe in die geskiedenis van die drukkuns. 'n Behendige handsetter kan ongeveer 1 000 karakters per uur set, maar 'n Linotype-setmasjien lewer nagenoeg 6000 karakters per uur. ln hierdie masjien word die tikproses op die toetsbord en die giet van die letters (in reëls) gekombineer.

Die setter sit voor die toetsbord en tik die manuskrip (ook kopie genoem). Soos elke toets gedruk word, word 'n matrys ('n bronsskyf waarin 'n letter, of karakter, gepons is) uit 'n magasyn vrygestel totdat genoeg karakters vir 'n volle reël gereed is. Die woordspasies word bepaal deur wigvormige spasieerders wat tussen die woorde inwig en so verseker dat elke reël ewe lank is. Die reëlmatryse word nou verskuif na die gietseksie van die masjien, waar gesmelte loodallooi in die matryse ingespuit word. Sodra die lood afgekoel het, word die reël na die staalgalei vervoer en die gebruikte matryse word terugvervoer na die matrysmagasyn sodat dit vir die volgende reëls gebruik kan word. Foute word gekorrigeer deur die hele reël oor te set.

Soos die naam aandui, produseer die Monotype los letters. Die proses vereis twee masjiene. Die een masjien is basies 'n toetsbord wat met elke druk van 'n toets 'n stel perforasies in 'n papierband pons. Aan die einde van elke reël word 'n spesiale toets gedruk wat die hoeveelheid spasie tussen die woorde in daardie reël bepaal. Die geperforeerde band word nou aan die gietmasjien gevoer. Die gietmasjien lees die band van die einde af na die begin sodat die spasiekode vir elke reël telkens eerste gelees word. Die Monotype-matryse word in 'n spesiale matryskas gerangskik. Hierdie matryskas beweeg die hele tyd vinnig rond sodat die verlangde matrys telkens bo die gietspuit te lande kom. Nadat elke lettertjie gegiet is, word dit vervoer na die galei. Setfoute op die Monotype kan met die hand gekorrigeer word omdat die lettertjies almal, net soos handletters, los is.

Nadat die galeiproewe gelees is en die nodige korreksies aangebring is, word daar oorgegaan tot die gereedmaak van die bladsye vir die beoogde boek, koerant, ensovoorts. Of die setwerk nou uit lood bestaan en of dit op film is, die beginsels bly dieselfde. Elke bladsy van 'n boek of koerant het presies dieselfde vooraf bepaalde lengte en die lood (of film) word nou opgedeel in bladsye wat elkeen dieselfde aantal reëls bevat. By geïllustreerde publikasies moet daar tydens die opmaak van die bladsye vir die illustrasies voorsiening gemaak word. Nadat die bladproewe gekontroleer en die finale korreksies aangebring is, word die bladsye in drukvorms van 8, 16 of 32 bladsye saamgestel, afhangende van die tipe drukmasjien waarop die werkstuk gedruk gaan word.

Fotogravure behels die prosesse wat gebruik word in die fotografiese voorbereiding van illustrasies vir ʼn drukplaat. 'n Kenmerk van al hierdie prosesse is die gebruik van 'n raster waardeur die toongradasies opgebreek word tot fyn kolletjies. Die prosedure is basies so as volg:

Eers word 'n negatief van die foto of illustrasie gemaak via 'n raster. Die blok of plaat, wat met 'n liggevoelige emulsielaag bedek is, word nou via die berasterde negatief belig. Die ontwikkeling van die beligte blok is eintlik meer 'n etsproses waartydens die onbeligte areas van die blok weggeëts word tot 'n bepaalde diepte, sodat slegs die oorblywende kolletjies op drukhoogte bly staan.

Op drukhoogte word kontak gemaak met die inkrollers en die papier. Die fotogravureproses word op verskillende maniere toegepas na gelang van die spesifieke soort drukproses waarvoor die drukplate gebruik gaan word. In die geval van litografiese plate, wat vir die vlakdrukproses gebruik word, word dieselfde prosedure gevolg, behalwe dat die beligting van die plaat via 'n gerasterde positief geskied, aangesien die dele van die plaat wat die beeld dra, geëts moet word. Vir vlakdruk (Iitografie) sal die metaal van die drukbeeld nie tot enige diepte weggeëts word nie, maar slegs liggies geëts word ten einde die oppervlak meer geskik te maak vir die inklaag wat daaroor gerol gaan word tydens die drukproses.

Fotogravure vir diepdruk verskil ietwat van die voorgaande. In hierdie geval word 'n laag gelatienbichromaat op 'n papierbasis via ʼn ongerasterde positief belig. Die emulsie sal vir 'n gedeelte van sy dikte onoplosbaar word, na gelang van die hoeveelheid Jig wat deur die positief daarop val. Wanneer hierdie emulsie oor 'n koper silinder getrek word en die papierbasis verwyder word, word 'n etsoplossing daaroor aangewend. As gevolg van die varierende densiteit van die emulsie sal die koper silinder geëts word tot verskillende dieptes. Waar die etsdiepte groter is, sal meer ink vasgehou word, en omgekeerd. Die diepste etsing sal dus die donkerste druk en so meer.

Elektroniese gravure In die afgelope twee dekades is die elektroniese aftaster ("scanner") ontwikkel, waarmee transparante, kunswerke of foto's elektronies afgetas (of geskandeer) word. Die lesings van die aftastingmeter word aan ʼn rekenaar gevoer, wat bepaal presies hoeveel beligting en ontwikkeling van die positiewe of negatiewe nodig is, Die elektroniese aftaster bepaal verder ook die hoeveelheid en diepte van die etsproses en verseker die beste moontlike gehalte vir alle reproduksiewerk.

Volkleurdrukwerk word gedoen met slegs 4 kleure ink. Dit is geel, blou, pers rooi en swart, en hierdie vier kleure stel die drukker in staat om bykans enige denkbare kleur te druk. Voordat dit egter by die drukstadium kom, moet die 4 positiewe van die 4 kleure eers gemaak word. Dit word gedoen deur die proses van kleurskeiding. Die kleurkunswerk of transparant word gefotografeer deur 3 filters. Die rooi filter lewer 'n blou positief, die groen filter lewer 'n persrooi positief en die blou filter 'n geel positief. Die swart positief word sonder die hulp van 'n filter geproduseer. Van elke positief word 'n drukplaat gemaak en sodra die 4 kleure bo-oor mekaar gedruk word, word die volkleurreproduksie verkry. Veral die gebruik van die elektroniese attaster ("scanner") maak verbasend getroue kleurreproduksies moontlik; die enigste beperkende element is die vernuf van die masjienoperateurs.

Die eerste drukker in Suid-Afrika was die VOC se amptelike boekbinder, Johann Christian Ritter (1755-1810). Hy het in 1784 in Tafelbaai aangekom en aangesien hy los letters en 'n handpers gehad het. word die datum van sy aankoms beskou as die aanvangsdatum van die bedryf in Suid-Afrika. Na herhaalde vertoe tot die Here XVII in Amsterdam het die liggaam in 1794 toestemming verleen vir die oprigting van 'n drukpers in die Kasteel. Ritter is bevorder tot Regeringsdrukker. Een van sy eerste uitgawes was sy Almanac, wat vir die eerste keer in 1794 verskyn het.

In 1795 het die Engelse die Kaap beset en in 1800 het die Britse goewerneur, sir George Yonge, private drukwerk verbied. ln 1799 het Harry Harwood Smith, 'n drukker van ambag, in Kaapstad aangekom en hy het 'n aandeel gehad in die druk van sekere amptelike stukke. Een daarvan was 'n proklamasie van 26 Februarie 1799, en dit is een van slegs drie voorbeelde van Kaapse drukwerk van voor 1800 wat bewaar gebly het. Die ander twee is 'n fragment van 'n Almanac van Ritter en ʼn pamflet deur ene Schoonberg, gedruk vir die South African Missionary Society. In 1800 het die firma Walker & Robertson 'n meer gevorderde drukpers ingevoer en kort daarna is die onderneming deur die Regering oorgeneem. In 1802 het 'n gedig, De Maan, deur ds. Meent Borcherds van Stellenbosch in 'n uitgawe van 40 bladsye verskyn.

Gelukkig het een eksemplaar van daardie eerste uitgawe behoue gebly. In 1809 is die eerste gebore Suid-Afrikaner as drukker aan die Kaap opgelei. Hy was Bernardus Josephus van de Sandt. In 1820 is die drukker infrastruktuur aan die Kaap verder versterk uit die geledere van die Britse setlaars van 1820. Hierdie Setlaars was gewoond aan 'n vrye pers en toe George Greig in 1824 Suid-Afrika se eerste koerant, The South African Commercial Advertiser, gepubliseer het, het 'n uitgerekte stryd om die vryheid van die pers begin. In 1828 is die persverbod opgehef en van toe af het die drukkerswese in Suid-Afrika vinnig begin uitbrei. In 1898 is die Suid-Afrikaanse Tipografiese Unie gestig om die arbeidsaangeleenthede in die drukkersbedryf te reguleer.

Na die Anglo-Boereoorlog het nuwe ondernemings die bedryf betree en in 1916 was daar al 222 drukkers en verwante ondernemings in bedryf, wat altesaam 5 000 werknemers gehad het. Die ongekende ekonomiese groei van die tweede helfte van die 20e eeu het die reklamewese baie gestimuleer, en die inkomste uit die advertensies het veral die koerant en tydskrifbedryf geweldig bevorder. Hierdie vooruitgang het die hele drukkersbedryf tot voordeel gestrek en in 1971 is daar altesaam byna 20 miljoen boeke in Suid-Afrika gedruk.

Vandag is die drukkerswese in Suid-Afrika net so gevorderd soos die voorstes ter wêreld. Die modernste filmsetmetodes is lank reeds hier in gebruik en die koerantrolperse is van die grootste ter wêreld. Voortreflike tipografiese ontwerpers verseker dat drukwerk in Suid-Afrika tegnies en esteties op die hoogste vlak staan.

• Drukpers

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409451 band