Don Quichot (boek)

Die hidalgo (die laagste adellike rang in Spanje) Alonso Quijano het deur die lees van te veel ridderromans sy verstand kwytgeraak. Nadat hy die beeld van 'n dwalende ridder aanneem, verlaat hy sy huis onder die naam Don Quijote van La Mancha (na sy geboortestreek) en begin 'n dwaaltog deur die platteland van Spanje. Hy begin die tog op sy strydros Rocinant, wat in werklikheid 'n ou, uitgeteerde basterperd is wat hy as 'n rasegte perd verheerlik. Geklee in ou geroeste wapenrusting en 'n papierhelm, neem hy hom voor om oorlog te voer teen allerhande onregte. Deur goeie dade te verrig, hoop hy om beroemd te word en sodoende die guns te verkry van sy groot liefde, die mooie Dulcinea. Die soeke na hierdie begeerlike prinses, wat in werklikheid 'n idealisering is van Aldonza Lorenzo, 'n eenvoudige en nederige boeredogter uit die naburige dorpie El Toboso, wat hy nog nooit gesien het nie, en wat waarskynlik nie eens bestaan nie, is 'n parodie op die amour lointain genre.

Op sy tog word Don Quijote vergesel deur sy buurman en dienskneg Sancho Panza. Sancho is 'n kleinboer, en ongeletterd, maar nie dom nie, met 'n belangstelling in goeie eet- en drinkgoed. Sancho weet sy meester is effe kranksinnig; Sancho betitel hom as "Ridder van die droewige figuur", [1] tog volg hy vir Quijote, want sy swakheid vir aardse plesiere laat hom tog glo in die groot beloning wat sy reis saam met Don Quijote vir hom inhou.

Windmeule of mitiese reuse?

Dat Don Quijote nogal verward is, word duidelik wanneer hy herberge vir kastele aansien, geestelikes vir skurke (kritiek op die kerk) en windmeulens vir reuse. Hy bevry ook enkele "staatsgevaarlike misdadigers" (mense wat om hul afwykende menings opgesluit is). [2] Sy wan-idees en dwalings stuit egter telkens teen die nugterheid, omsigtigheid en spreekwoorde van Sancho. Hierdie botsing tussen die ideale en fiktiewe wêreld van Don Quijote en die werklike wêreld van Sancho, is een van die hooftemas van die boek en terselfdertyd die bron van baie van die humor.

Terwyl hulle op reis is, ontmoet Don Quijote en Sancho baie verskillende karakters, van herders tot adellikes, van misdadigers tot priesters, van kwetsende vroue en jaloerse mans tot hitsige meisies en dolle verliefdes. 'n Verdere hooftema van die roman word hier duidelik: liefde. In die ridderromans kom slegs hoflike liefde voor; Cervantes toon aan dat daar veel meer in die liefde steek: van verwerpte liefde tot owerspel, van ideale vriendskap tot onmoontlike liefde, van pure aanbidding tot suiwer wellus.

Die tweede deel van die roman is surrealisties en bevat 'n sterk self-reflekterende karakter. Hierdie introspeksie was ongekend in literêre werke. Don Quijote en Sancho ontmoet dus verskeie karakters wat die eerste deel van die boek gelees het en hulle en hul avonture ken. Don Quijote en Sancho meet hulself nie meer aan die werklike wêreld nie, maar beleef eerder avonture wat daardie ander karakters vir hul vermaak opgestel het - soos hul hemelvaart op 'n houtperd, of Sancho se verrassend edele heerskappy oor 'n denkbeeldige eiland. Die metafoor van "die wêreld is 'n verhoog" word hier letterlik waar. As gevolg hiervan kom die wêreld dikwels meer gek voor as Don Quijote self. Heel aan die einde van die verhaal, na 'n slapie van 6 uur, vind hy sy gedagtes terug. Die leser kan homself dan afvra of die vroeëre dwaasheid van Don Quijote nie meer waardevol en menslik was as sy nuutgevonde nugterheid nie.

'n Opvallende detail uit die tweede deel is die spot wat Cervantes dryf met die skrywer Alonso Fernández de Avellanada - sonder om hom by name te noem. Hierdie Fernández het die sukses van Don Quijote benut deur in 1612 'n vervolgverhaal op die avontuurboek te skryf. Die ware tweede deel, deur Cervantes self, het eers in 1615 verskyn. Om verdere apokriewe verhale te voorkom, laat Cervantes sy protagonis aan die einde van die tweede deel sterf.

Titelbladsy van die vierde druk

Die oorspronklike titel van Cervantes se boek is El ingenioso hidalgo don Quixote de la Mancha. Die skryf van die naam met 'n 'x' is oorgeneem in die Engels, met die uitspraak 'Kwíkset' [ˈkwɪksət] (teenwoordig spreek die Engelse dit darem beter uit). Sedertdien is die uitspraak in die Kastiliaans verander en die spelling gewysig, waardeur die 'x' (uitspraak 'sj') 'n 'j' (uitspraak: harde 'g') geword het. In moderne Spaans word dit dus gespel as Don Quijote, met die uitspraak 'Kigotte' [kiˈxote] (nie 'Kigoote'). In Afrikaans word die moderne Spaanse spelling nougeset gevolg (sien die titel van André P. Brink se vertaling).

In die Spaans van die sewentiende eeu is die naam van die ridder dus uitgespreek as 'Kiesjotte' [kiˈʃote]. In die Frans word dit geskryf as Quichotte. In die Nederlands word die Franse skryfwyse oorgeneem, en omdat die laaste lettergreep in moderne Frans onhoorbaar is, verander die Nederlandse skryfwyse ook na Quichot. Hierdie spelling sonder die laaste lettergreep kom dus nie uit die Spaans nie. Die 'ch' in La Mancha word korrek op die Spaanse manier uitgespreek ('tsj'), dus is die moderne Nederlandse uitspraak: 'Don Kiesjot van La Mantsja' (nie 'Mansja' nie). Dit is vrywel gelyk aan die oorspronklike uitspraak, op die eindlettergreep van Quixote na. Daar is egter baie Nederlanders wat vasklou aan die juiste uitspraak Kiegotte of Kiesjotte. 'n Groot deel van die Nederlandse vertalings en bewerkings gebruik die spelling Quichotte.[3]

Die figuur van Don Quijote en sy dade kom in die daaglikse taalgebruik tereg met onder meer die volgende uitdrukkings:

• teen windmeulens veg – 'n denkbeeldig gevaar bestry, of ook: om te probeer verander wat nie verander kan word nie, 'n hopelose stryd voer;
• 'n Klap van die meul bykry\gekry - nie by jou gesonde verstand wees nie;
• 'n donquichot – iemand wat 'n hopelose stryd voer, iemand wat nuttelose doele nastreef of 'n onbereikbare liefde najaag, iemand wat buiten die werklikheid staan;
• donquichotterie – dwaas-idealistiese optrede;
• 'n dulcinea – 'n geïdealiseerde, onbereikbare vrou;
• 'n rossinant – 'n slegte perd.

Die lewenswandelinge van Don Quichot is meerdere maal getoonset. Hieronder volg 'n (nie volledig nie) lys van orkeswerke, ballette, liedere en opera's op sy tema:

• Jacques Brel: L'Homme de la Mancha (1968).
• Joan Manuel Serrat: Vencidos (1971).
• Roberto Gerhard: Don Quichotte, ballet uit 1941, waaruit hy twee orkessuites saamstel (1ste 1941, 2de 1947), 'n verwerking van die ballet word in 1949 voltooi.[4]
• Jesús Guridi: Una aventura de Don Quijote.[5]
• Jacques Ibert: Don Quichotte, musiek by 'n filmproduksie uit 1932.
• Wilhelm Kienzl: Don Quixote, opera, op. 50.[6]
• Jules Massenet: Don Quichotte, comédie héroïque en cinq actes.[7]
• Felix Mendelssohn: Die Hochzeit des Camacho, opera, op. 11.
• Léon Minkus: Don Quixote, ballet.[8]
• Maurice Ravel: Don Quichotte à Dulcinée, drie liedere.[9]
• Anton Rubinstein: Don Quixote, 'musikale skildering' uit 1870, op. 87.[10]
• Robert W. Smith: Don Quixote, Simfonie No. 3 vir orkes (2008).[11]
• Richard Strauss: Don Quixote, fantastische Variationen über ein Thema ritterlichen Charakters, op. 35, vir tjello (Don Quichot), altviool (Sancho Panza) en orkes (1896-97)
• Georg Philipp Telemann: Don Quichotte auf der Hochzeit des Comacho, komiese opera.
• Mitch Leigh: De man van La Mancha, musiek tydens 'n Broadwaymusiekblyspel uit 1965.
• Patrick van Deurzen: Choral, Fugue & Prelude uit 2005, blaasinstrument kwintet, in elke deel word tekste uit Don Quijote voorgedra.
• Het Nationale Ballet: Don Quichot.
• Eric Vaarzon Morel: De nieuwe wereld van Don Quichot, vanaf 2011/2012 in Nederlandse teaters. Met Maarten Ornstein (basklarinet), Carlos Denia (sang), Raquela Ortega en sanger-rapper Brownie Dutch.
• Magazine 60: Don Quichotte (no están aqui) uit 1985.

Don Quichot is ná die Bybel een van die mees vertaalde boeke en is vier keer uit die Spaans in Nederlands vertaal. Lambert van den Bos was eerste in 1657 met Den verstandigen vroomen ridder, Don Quichot de la Mancha. Die tweede vertaling is in 1854-59 gedoen deur die poliglot en advokaat Christiaan Lodewijk Schuller tot Peursum, wat die boek met die titel De vernuftige jonkheer Don Quichote van de Mancha laat verskyn het in 'n vierdelige weergawe (deel I, deel II, deel IV) waarvan tallose bewerkings afgelei is, onder meer die gewilde Vlaamse bewerking deur René De Clercq (1930). In 1941-43 laat die Spaanse kenner C.F.A. van Dam en die digter J.W.F. Werumeus Buning 'n moderne vierdelige vertaling onder die titel De geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha die lig sien. Barber van de Pol bring in 1997 'n leesbare en noukeurige vertaling uit, getiteld De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha.

Die werk word in 1966 deur André P. Brink in Afrikaans vertaal as Die vindingryke ridder Don Quijote de la Mancha.

• Dossier 400 jaar Don Quichotte, Koninklijke Bibliotheek
• Don Quichot Librivox luisterboek en e-boek