Dirk Postma

Postma was die jongste kind van Pieter Pieters Postma en Lolkje Arjens Boekhout. Hoewel hy as "Durk" gedoop is, het hy dié Friese spelling reeds in Nederland laat vaar ten gunste van die Nederlandse spelling, "Dirk". Sy ouers was eenvoudige arbeidsmense wat in behoeftige omstandighede gelewe het. Hy verloor sy vader op vyfjarige leeftyd toe sy moeder na vier kinders moes omsien. Die oudste Pieter, was 17, Arjen 13, Tyttje nege en Durk pas vyf.

Die lewe was swaar en eenvoudig sodat Postma die skool op 15 verlaat het om as "blikslagersknecht" (hulp vir 'n loodgieter[3]) die versorging van sy moeder op hom te neem.

Saam met sy moeder vereenselwig hy hom met die kerklike "Afscheiding" van lidmate van die Hervormde Kerk in 1834 in Nederland waardeur die afgeskeidenes in leer, diens en tug reformerend teruggekeer het tot die belydenisskrifte, liturgie en kerkregering soos vasgestel deur die Sinode van Dordrecht van 1618 – '19. Die vader van dié beweging was ds. Hendrik de Cock, wie se agterkleindogter Anna Böeseken in Suid-Afrika naam gemaak het as geskiedskrywer. Deur ds. Postma se toedoen is De Cock se seun ds. Helenius de Cock, 'n vriend van Postma, drie maal na Suid-Afrika beroep, maar al drie keer hy die beroep bedank.[4] Op 12 Mei 1838 lê Postma belydenis van geloof af in die Afgescheiden Christelijk-Gereformeerde gemeente Wanswerd en deur dié verbintenis met die Afskeiding van 1834 vereenselwig hy hom met die gereformeerd-konserwatiewe volksdeel in Nederland.

Ds. Postma as jong leraar, waarskynlik nog in Nederland.

Hy voel sterk die roeping om predikant in sy kerk te word en, by gebrek aan 'n teologiese skool in die wordingsjare van sy kerk, ontvang hy sowat 'n jaar lank privaat teologiese opleiding by ds. T.F. de Haan, wat by hom 'n besonderse liefde vir die ou tale kweek. Postma word op 5 Julie 1840, sonder formele teologiese opleiding, bevestig as bedienaar van die Woord in sy eerste gemeente, Minnertsga. Hierna bedien hy in Nederland agtereenvolgens Middelstum-Bedum (1842 – '44), Wildervank (1844 – '49) en Zwolle (1849 – '58).

In Nederland het hy vroeg 'n belangrike aandeel in die vestiging en opbou van die kerklike lewe. As jong man onderskei hy hom as 'n bekwame leier en geniet hy vertroue. Hy beywer hom veral vir Christelike onderwys, vir die versoening van botsende partye binne die Christelijke (Afgescheidene) Gereformeerde Kerk (Christelike Afgeskeie Gereformeerde Kerk) en vir die oprigting van 'n eie teologiese skool, wat in 1854 in Kampen tot stand kom.

In die Transvaalse staatskerk, die Nederduitsch Hervormde Kerk, was daar indertyd 'n groot behoefte aan bediening omdat daar sedert 1852 slegs een vaste predikant was, naamlik ds. Dirk van der Hoff. Ouderling Van Andel van 's Hertogenbosch bring dit in 1857 onder die aandag van die sinode van die Christelike Afgeskeie Gereformeerde Kerk in Leiden. Die sinode vaardig ds. Postma af om na Suid-Afrika te reis met die oog op hulp aan die Transvaalse kerk en op 'n geopende deur vir die sending te vind. Sy lasbrief gee egter 'n wyer opdrag en bepaal onder meer dat hy in die Zuid-Afrikaansche Republiek ondersoek moet gaan instel na die godsdienstige toestand van die stamverwante en geloofsgenote, broederlike betrekkinge met hulle moet aanknoop en in alles moet handel soos dit vir hom die nuttigste in belang van Gods Koninkryk voorkom.

Ds. Postma verlaat Nederland op 22 Mei 1858 en sit op 9 Julie voet aan wal in Simonstad. Hy bly net 'n kort ruk in Kaapstad, waarna hy na Durban vertrek omdat sy eintlike bestemming Transvaal was. Berig van sy aankoms is aan die Transvaalse owerheid gestuur. Om 'n onverklaarbare rede word die mededeling na die kerkraad van Rustenburg verwys waar 'n groep lidmate van die gemeente wat geweier het om die evangeliese gesange te sing en jare lank 'n stry gevoer het teen wat hulle as dwaalleringe in die bestaande kerke in Suid-Afrika, borg staan om Postma in Durban te gaan haal. Die owerheid gee hulle verlof om hom as predikant te behou op hul eie voorwaardes mits dit nie bots met die betrokke artikels van die Transvaalse grondwet nie.

Ds. Dirk Postma het die hoeksteen van die Gereformeerde kerk Venterstad op 19 Augustus 1876 gelê, skaars 'n jaar ná die gemeente se stigting.

Op 5 November 1858, vroeg die oggend om sesuur, het ds. Postma iewers in die nabyheid van Standerton die Vaalrivier oorgegaan in die geselskap van Flip Snyman van Rustenburg en Douw Kruger, broer van die latere pres. Paul Kruger, wat hom uit Natal afgehaal en na die ZAR vergesel het. Laasgenoemde het 'n paar dae vantevore te perd vooruitgery om die mense in kennis te stel van die koms van ds. Postma. Toe die Hollandse predikant sy voet op Transvaalse grondgebied sit, moes hy dadelik preek. Aan huis van ene D. Leus was 'n klomp mense bymekaar en daar het ds. Postma sy eerste diens in die land gehou waarheen sy kerk hom afgevaardig het. Nog dieselfde oggend is hy verder in die hoop om Potchefstroom die Saterdagaand te bereik, maar teen daardie aand het hulle net tot by die plaas Buffeldoorns van Flip Schutte gevorder. Die volgende dag, Sondag, is hier twee dienste gehou. Op Maandag 8 November is ds. Postma en sy geselskap verder na Rustenburg, vergesel van Schutte, nadat hy daardie Sondagmiddag verneem het dat ds. Dirk van der Hoff sowel as pres. M.W. Pretorius uit Potchefstroom afwesig was. Op 10 November het ds. Postma Rustenburg bereik en 'n kamer in ds. Van der Hoff se pastorie betrek.[5]

By sy aankoms in Transvaal het ds. Postma kennis gemaak met die sogenaamde Doppers, wat toe al 'n groep met 'n eie identiteit in die Suid-Afrikaanse kerklik-godsdienstige lewe was. Postma bied sy hulp aan die Transvaalse Kerk, maar die algemene kerkvergadering van die NH Kerk maak op 11 Januarie 1859 die gebruik van gesange verpligtend. Postma beskou dit as 'n dwang op sy gewete en dis daarom vir hom onaanvaarbaar. Vyftien mense, onder wie die latere president Paul Kruger, skei amptelik van die staatskerk af en versoek ds. Postma om sy hulp as leraar vir hulle aan te bied sodat hulle kan voortbestaan as 'n vrye Gereformeerde Kerk. Dit lei tot die stigting van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika op Rustenburg op 11 Februarie 1859. In die Afskeiding, so het Postma dit gesien, het die Gereformeerde Kerk uit die "diepgesonke liberalisme" teruggekeer tot die ware Gereformeerde standpunt.

In Suid-Afrika se kerkgeskiedskrywing word uiteenlopend oor Postma se aandeel aan die stigting van die Gereformeerde Kerk geoordeel. Die NG geskiedskrywer dr. G.B.A. Gerdener skryf in Geskiedenis van die Ned. Geref. Kerke in Natal, Vrystaat en Transvaal van 1934 ds. Postma is, nadat hy op 9 Julie 1858 in Simonstad aan wal gestap het, "in die Westelike Provinsie met alle toegeneentheid ontvang, het meermale in N.G. Kerke gespreek, van die Gesange gebruik gemaak en hom baie gunstig oor manne soos dr. A. Faure, prof. N.J. Hofmeyr en ds. F.L. Cachet uitgespreek". Gerdener skryf prof. Hofmeyr het van Postma die indruk gekry dat sy koms voortgevloei het "uit een bij de Afgesheidenen ontwaakte ijver om als Kerk van Christus de zaak der Evangelie-verkondiging onder de heidenen te behartigen". Volgens Gerdener was dit net die bykomstige doel van 'n onderneming wat hoofsaaklik arbeid "onder stamverwante en geloofsgenote beoog het. Die bykomstige doel het egter spoedig feitlik verdwyn."

Dr. S. du Toit, indertyd professor aan die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool aan die Potchefstroomse Universiteit vir CHO, skryf in Handleiding vir die studie van kerkgeskiedenis (1955) ds. Postma se eerste indrukke van die Kaapse Kerk was "oor die algemeen gunstig". Hy sê ds. Postma kon in die prediking "geen onsuiwerheid opmerk nie" en het die hartlikste ooreenstemming gevind. Du Toit skryf Postma het net een keer 'n gesang laat sing. "Hierdie optrede is hom later baie kwalik geneem. Hy is beskuldig van oneerlikheid en huigelary – in Kaapstad tevrede met die kerk, terwyl hy selfs gesange laat sing, en later bewerk hy 'n afskeiding van dieselfde kerk, terwyl die kwessie van die gesange – so word beweer – juis die punt is waarop samewerking afspring." Du Toit voer aan ds. Postma het gehandel "op eerste indrukke". In sy dagboek skryf die predikant: "So ver as ek tans kan sien, verwag ek van hierdie kerk nog baie goeds." En verder: "As die kerk hier in die vryheid wat dit nou geniet, so voortgaan, koester ek die gedagte dat hulle mettertyd uit die gesange wel sal uitmonster dié wat in geen goeie gees gevind word nie; want ek het my opinie aan die vernaamste van hulle geopenbaar en ons stem daarin heeltemal ooreen." Du Toit skryf ds. Postma se optrede was in ooreenstemming met sy beleid soos hy dit later in Transvaal sou verduidelik: "As 'n kerk gesange het met vrede in die gemeente en die gesange regsinnig is, dan durf ek die kerk daarin nie veroordeel nie en ook nie daaroor bemoeilik nie, soos ek op my deurreis getoon het." Hy wou, volgens Du Toit, geen "ontydige beroering" verwek nie. In Transvaal het daar toe reeds jare lank 'n stryd oor dié vraagstuk geheers. Daar het ds. Postma dan ook van die begin af geen gesange laat sing nie.

Ook dr. B. Spoelstra (in Beknopte kerkgeskiedenis vir katkisasie, 1973) skryf die Christelike Gereformeerde Kerk in Nederland het die Kaapse predikante van ds. Postma se koms verwittig. "Hulle was natuurlik dadelik baie bevrees dat in die binneland 'n kerkskeuring sou ontstaan, omdat hulle van die stryd van die 'Doppers' geweet het. Hulle het alles in hul vermoë gedoen om ds. Postma daarvan te oortuig dat die Kaapse Kerk baie suiwer gereformeerd was, op die Gesange na." Volgens Spoelstra toon 'n uitlating van 'n liberale Kaapse koerant dat ds. Postma hom by die Doppers moes bepaal "baie duidelik dat daar 'n kloof op kerklike gebied was nog voordat hier 'n Gereformeerde predikant voet aan wal gesit het. Tog wil kwaadwillige mense soms voorgee asof ds. Postma die Nederlandse Afskeiding na Suid-Afrika oorgeplant het. Sodanige mense het geen oog vir die werk van die Here in eenvoudige menseharte, selfs al het hulle nie 'n predikant gehad nie! Omdat hulle die Woord van die Here en die boeke van die ou Gereformeerde skrywers, soos Smytegeld, A. Brakel, Mel en ander gelees het, het die Heilige Gees die ware geloof in die hart van die eenvoudige mense brandende gehou."

Sommige skrywers het hom beskou as 'n voorbedagte skeurmaker wat ontrou was aan die doel van sy sending, hoewel hy aanvanklik 'n afskeiding ontmoedig het. Dr. S.P. Engelbrecht skryf in Geskiedenis van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (derde hersiene en vermeerderde uitgawe, 1953): "Ds. Postma het nie die Afskeiding onder hom bewerk nie, maar georganiseer." Volgens sy eie getuienis het ds. Postma die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika nie bedink, gesoek of begeer nie, maar selfs teengewerk deur sy advies onder gegewe omstandighede. As eerste predikant in die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika het groot verantwoordelikhede op ds. Postma gerus, maar sekere mense het aanvanklik sy goeie naam en karakter belaster en beswadder. Selfs van sy kerklik-godsdienstige teenstanders het die aantygings gerepudieer.

Hy vestig hom op Rustenburg en bedien met groot opoffering die gemeentes in Transvaal, die Oranje-Vrystaat en die Kaapkolonie. Dr. Engelbrecht skryf di. Postma en Van der Hoff (van die Hervormde Kerk) was altyd "hoflik en broederlik" teenoor mekaar, ook ná die skeuring, wat "op broederlike wyse plaasgevind" het, "sonder haat of twis". Hy skryf nadat die Gereformeerde Kerk eenmaal in Suid-Afrika gestig is, het die Hervormde en die Gereformeerde Kerk in die reël die waardige voorbeeld van di. Postma en Van der Hoff gevolg en nie met mekaar getwis nie, hoe daar ook al verskil is. "Die twiste was tussen die Ned. Gereformeerde Kerk aan die een kant en die Ned. Hervormde en die Gereformeerde Kerk aan die ander kant."

In Transvaal streef ds. Postma na die vrymaking van die staatskerk (die Nederduitsch Hervormde Kerk) van staatsbevoorregting en staatsonderhoud. Ten opsigte van sy eie kerk, verset hy hom teen staatsmiskenning. Deur belasting moes die Gereformeerdes bydra tot die onderhoud van die staatskerk uit die staatskas; huweliksgebooie kon net in die staatskerk afgekondig word en alles huweliksgelde is in die kerkkas van die staat gestort; net lidmate van die staatskerk het stemreg gehad.

Selfs nog voor die stigting van die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool op Burgersdorp, lei ds. Postma etlike predikante op, onder wie Jan Lion Cachet en N.J.R. Swart, later staatsekretaris van die Z.A.R.

Prof. Dirk Postma in sy studeerkamer op Burgersdorp laat in die dekade ná 1880.

In 1866 aanvaar ds. Postma 'n beroep na die gemeente Burgersdorp in die noorde van die huidige Oos-Kaap. Dié gemeente is op 21 Januarie 1860[6] in 'n pakhuis van 'n winkel gestig omdat geen geskikte saal vir die stigting van 'n gemeente gevind word nie weens die teenkanting wat Doppers moes verduur. (Volgens Ons Kerk Album van 1917 is die gemeente op die plaas Roosterkoek in die distrik Albert, waarvan Burgersdorp die setel is, gestig.) Dit was die eerste Gereformeerde gemeente in die Kaapkolonie. Daar is ook indertyd pamflette teen die Gereformeerdes geskryf. In die distrik Colesberg was die stryd so heftig dat die Doppers hul eie dorp, Philipstown, aangelê het[7] Burgersdorp was van sy stigting tot en met die koms van ds. Postma herderloos weens die tekort aan predikante in die Gereformeerde Kerk.

Dit was juis veral met die doel om aandag aan die opleiding van predikante te gee, dat ds. Postma daarheen beroep is. Burgersdorp is as meer geskik vir opleiding beskou omdat die meer gevestigde en rustiger politieke omstandighede van die destydse Kaapkolonie daar gegeld het, daar belangstelling was van ander gemeentes in die onmiddellike omgewing en die lidmate van Burgersdorp en naburige gemeentes meer welvarend en gevestig was as dié in die Noorde en dus geldelik meer tot die oprigting van so 'n skool sou kon bydra. In 1860, dus net 'n jaar na die stigting van die Kerk, is drie gemeentes in die noorde van die Kaapkolonie gestig: Burgersdorp, Colesberg en Middelburg. Hierna volg ook nog Philipstown (1863), Bethulie (1863, in die Suid-Vrystaat) en Aliwal-Noord (1864). Voor einde 1875 volg nog vier: Dordrecht, Barkly-Oos, Steynsburg en Venterstad.

Proff. Dirk Postma en Jan Lion Cachet by die eerste vyf teologiese studente: M. Pelser, S. Venter, L.J. du Plessis, M.P.A. Coetsee jr. en W.J. Snyman.

Ds. Postma beywer hom dan ook met die energieke steun van die gemeente op Burgersdorp vir die oprigting van 'n teologiese skool. Die nuttigheid van 'n eie opleiding van predikante is volgens dr. S. du Toit reeds op die eerste Gereformeerde sinode (1862) beklemtoon. Daar het ds. Postma 'n geskiedkundige oorsig gegee en sommige kerkrade het toe al hul groot verlange na 'n eie skool te kenne gegee. Die saak is tot die volgende sinode uitgestel en intussen is 'n kollekte goedgekeur. Op die sinode van 1863 (op Rustenburg) het ds. Postma 'n geskrewe stuk voorgelê waarin hy ernstig daarop aandring dat die Kerk voorsiening moet maak vir 'n kerklike opleiding vir voornemende predikante. Die sinode het weer nie tot die stigting van 'n teologiese skool oorgegaan nie, maar besluit dat leraars voorlopig die opleiding ter hand moet neem en dat die ondersoek voor 'n sinode sou plaasvind. Di. Postma en Johannes Beyer (predikant van Reddersburg van 1862 – '66) het dadelik met die werk begin en op die sinode van 1866 (op Reddersburg) kon reeds twee kandidate tot die bediening toegelaat word, N.J.R. Swart en S.D. Venter.

Voor die sinode van 1869 (op Potchefstroom) het ds. Postma in die Kaapprovinsie 'n kragtige aksie op tou gesit vir die daarstelling van die teologiese skool op Burgersdorp. Ruim £1 000 is voor die sitting in die vorm van rentelose aandele ingesamel. Op die sinode stel die gemeente Burgersdorp dan ook voor dat die bestaande inrigting, deur die kerkraad onder die leiding daargestel, slegs uitgebrei sal word deur die beroeping van 'n tweede leraar vir Burgersdorp, onder voorwaarde dat die ander gemeentes vir sy traktement (vergoeding) sal bydra. Die sinode aanvaar die voorstel en so word ds. Postma aangewys as die eerste dosent van die pas opgerigte Teologiese Skool. Ds. Jan Lion Cachet, wat as tweede leraar van Burgersdorp verkies is, het ook as tweede dosent opgetree. Die skool is op 29 November 1869 feestelik geopen in die buitegeboue van die pastorie en die eerste vyf studente ingeskryf: L.J. du Plessis, J.S.L. Venter, M.P.A. Coetsee jr., M. Pelser en W.J. Snyman. Dit was slegs 'n dekade nadat die NG Kerk, wat toe al meer as twee eeue in Suid-Afrika werksaam was, sy Teologiese Kweekskool op Stellenbosch opgerig het.

Di. Postma en Lion Cachet het albei tydens die eerste sewe jaar van die skool se bestaan as deeltydse lektore opgetree omdat albei voltyds predikant van die gemeente Burgersdorp was. Toe die sinode in 1876 besluit om 'n heeltydse professor te benoem, val die keuse op ds. Postma. Hy beskou hom as onbekwaam en bedank daarvoor, maar tree tog as waarnemende professor op en aanvaar eers in 1879 'n benoeming as heeltydse professor. Eers toe word sy verbintenis met die gemeente Burgersdorp beëindig.

Dr. G.P.C. van der Vyver skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek oor prof. Postma: "Hoewel hy weinig skoolonderrig en teologiese opleiding ontvang het, stel Postma se hoë intellektuele begaafdheid en ywerige selfstudie deur die jare hom in staat om sy professorale pligte met eer na te kom. In sy onderrig sou hy 'n besondere liefde vir die ou tale openbaar, 'n voorliefde wat hy oorplant op sy nageslag. As professor moes hy die gele terrein van die teologiese wetenskap dek. Hy kon nooit sy studie op 'n bepaalde rigting toespits nie, en sy kennis en begrip van sommige vakke, waaronder kerkreg, kan selfs as swak bestempel word. Al die jare van sy verbintenis aan die skool dien hy dit ook op bekwame wyse as rektor." Van der Vyver skryf in My erfenis is vir my mooi, die gedenkboek van die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool, ds. Postma was 'n vurige pleitbesorger vir Christelike onderwys en die beoefening van Christelike wetenskap. "vandaar sy ywer vir die oprigting van Christelike skole, die oprigting van die Teologiese Skool in 1869, die uitbouing van hierdie inrigting sodat dit altyd meer diensbaar kon wees aan kerk en volk. Voortdurend het hy gepleit vir die ereplek van Hollands naas Engels en vir die deeglike onderrig van Vaderlandse Geskiedenis." Van der Vyver sê Postma se woorde voor die sinode van 1873 was sprekend van sy visie vir Christelike opleiding toe hy 'n eie inrigting in die vooruitsig stel, 'n normaalskool waaraan onderwysers kon studeer en 'n inrigting wat vir universiteitsgrade kan oplei, om daarna vir doktor of advokaat te gaan studeer, en die wat wens om predikant te word, kan aan die inrigting hulle hele opleiding geniet met 'n universiteitsgraad. Dit was inderdaad ds. Postma, die versiende idealis, wat vooruitgegryp het na 'n eie inrigting vir hoër onderwys, die uiteindelike Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O., en die eerste stene gelê en daarop begin bou het.

Ds. Postma was nou betrokke by die stryd om amptelike erkenning vir Hollands in die Kaapkolonie en toe dit as debatstaal in die Kaapse parlement erken is, het hy 'n feesrede op 'n spesiale geleentheid gelewer. Die inskrywing van dié steen op Burgersdorp se Taalmonument lui: "Eerste Volksbesluit voor de Hollandsche Taal te Burgersdorp in Junie 1879 op voorstel van den Wel Edelen Heer D.P. van den Heever, L.W.R. Eerste Acte van Hollandsch in ’t Parlement, Acte No. 1, 1882, voorsteller J.H. Hofmeyr, L.W.V. Eerste Kandidaat der Nationale Herleving J. Joubert, L.W.V. Eerste Hollandsche Spreker in ’t Parlement J. Luttig, L.W.V.

Ds. Postma het hom beywer vir Christelike onderwys. In die tyd toe die liberalisme Suid-Afrika en ook die onderwys soos 'n vloedgolf tref, het hy daarteen gewaarsku. Hy het ervaring gehad van die stryd om Christelike onderwys in Nederland en het in neutrale of sekulêre onderwys 'n vergiftiging van die kindergemoed gesien; daarom beywer hy hom vir die oprigting van vrye Christelike skole met die vrywillige beginsel as een van die hoekstene daarvan. Ds. Postma het daarmee beklemtoon dat dit die ouer se taak was om die kind op te voed en nie die staat nie.

Vir hom was onderrig van vaderlandse geskiedenis en Hollands van die allergrootste belang. Hy het hom veral ingespan om Hollands as vak op skool erken te kry en dit op openbare vlak gelyke regte met Engels te laat geniet. Toe Hollands in 1882 in die Kaapse parlement as debatstaal erken word, was Postma een van die redenaars by 'n feesgeleentheid op Burgersdorp.

Die studente en professore van die Teologiese Skool Burgersdorp in 1888. In die voorste ry sit, tweede van links, Stephanus Postma, gevolg deur prof. Dirk Postma, prof. Martinus Postma en P.S. Snyman. Agter, derde van links, staan J.A. van Rooy.

Veelvuldige kort artikels in kerklike en openbare blaaie het tydens sy leeftyd uit ds. Postma se pen verskyn, maar daar was slegs twee noemenswaardige publikasies. Mijne handleiding voor de godgeleerdheid volgens de kerk van Aegidius Francken het in Kaapstad verskyn in 1875 en in dieselfde jaar ook in die Moederstad, Geprovoceerde herinneringen en teregtwijzing aan den wel. eerw. zeergel. heer S. Hofmeyr Th. Dr.. Sy seun Dirk Postma jr. publiseer drie jaar ná sy vader se dood (1893) 'n aantal Leerredenen van sy vader.

Van der Vyver skryf in die Biografiese Woordeboek ds. Postma se hele bestaan het gewentel om sy onwankelbare geloof. "As innig vrome mens, sterk gemoedelik van aard, het hy met God geleef. Hy het die suiwerheid van die leer in die persoonlike en kerklike lewe sterk beklemtoon, maar dit nooit los van die lewe gesien nie. Sy nederigheid was aan sy tydgenote goed bekend en met respek en beleefdheid het hy sy medemens behandel. Hierdeur het hy, selfs as 'n omstrede figuur in die kerklike verhoudinge van sy tyd, die agting van vriend en vyand afgedwing." Spoelstra skryf: "As persoon was ds. Postma versier met mooi eienskappe. Hy was eerlik, opreg, taktvol en beheers. Hy was 'n waardige dienskneg van die Here. Aan sy roepingsbewustheid en offervaardige diens was amper geen einde nie."

By geleentheid van sy veertigjarige ampsbediening verwoord ds. Postma sy lewensfilosofie as volg: "Wentel uwen weg op den Heere en vertrouw op Hem, Hij zal het maken." Hy het 'n sterk roepingsbesef belewe en sien sy lewenstaak as iets wat die Here hom op die hand gelê het. Dié roepingsbewustheid en daarby 'n ysere wil en besonderse werkvermoë het stukrag gegee aan sy werkywer. Al het hy nie deeglike formele onderrig ontvang nie, was hy geseënd met 'n sterk intellek, deeglike insig in sake en organisasievermoë wat verklaar hoe hy soveel in sy lewe kon uitrig. Hy was iemand wat deeglike selfdissipline toegepas en orde gehandhaaf het. Al was hy in die brandpunt van die kerklike stryd in Nederland sowel as in Suid-Afrika, was hy verdraagsaam teen oor ander. Van sy skerpste opponente in kerklike sake het getuig dat hy nie twissiek was nie, maar dat hy, sonder om sy standpunt prys te gee, welwillendheid teenoor ander bewaar het. 'n Tydgenoot, ds. D.P.M. Huet van die NG Kerk in Natal, het hom op 'n keer getipeer as iemand wat aanspraak het op die agting en liefde van alle godvrugtiges, so 'n waardige evangeliedienaar dat hy dit as die grootste seën sou ag as alle gemeentes met sodanige leraars bevoorreg was; 'n man uit wie se gedrag die sin van Christus spreek.

Postma het egter ook foute in sy lewe begaan, soos sy harde optrede teenoor ds. N.J.R. Swart wat die benoeming as staatsekretaris van die Z.A.R. aanvaar het.

Hoewel sy grootste, blywendste bydrae die stigting, vestiging en uitbreiding van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika was, het hy ook in breër verband 'n bydrae gelewer tot die versterking van die Calvinistiese lewens- en wêreldbeskouing in Suid-Afrika te midde van die liberalistiese gety van die 19de eeu.

Ds. Postma se grafsteen in die begraafplaas op Burgersdorp. Die grafskrif lui: "POSTMA D. 1818–1890. Deze steen uit dankbare erkentenis opgericht door de Geref. Kerk in Z. Afrika, wijst aan de rustplaats van den Stichter derzelve Prof. D. POSTMA, Geboren te Dokkum, 10 Jan. 1818 Ontslapen te Burgersdorp, 28 Dec. 1830. In leven Predikant in Nederland te Wildervank, Bedum, Middelstum, Zwolle- in Z. Afrika te Rustenburg en Burgersdorp. Hoogleraar aan de Theologische School te Burgersdorp." Die Bybelvers kom uit Openbaring 3:12: "Die overwint, Ik zal hem maken tot een pilaar in den tempel Mijns Gods, en hij zal niet meer daaruit gaan; en Ik zal op hem schrijven den Naam Mijns Gods, en de naam der stad Mijns Gods, namelijk des nieuwen Jeruzalems, dat uit den hemel van Mijn God afdaalt, en ook Mijn nieuwen Naam."

In dié kerk, opgerig in die gemeente se stigtingsjaar, 1860, die voorloper van die huidige wat in 1913 teen 'n koste van £13 000 opgerig is, het ds. Postma die Woord aan Gereformeerde lidmate op Burgersdorp bedien.

Ds. Postma was vyf keer getroud en uit dié huwelike is 20 kinders gebore, van wie sommige klein oorlede is. Sy eerste eggenote, met wie hy op 17 Julie 1840 in die ouderdom van 22 getroud is, was Marijke Bankes de Ruijter, oorlede op 13 Julie 1843. Op 23 Mei 1844 trou hy met Janna Willemina Alberts Free wat hom ontval op 28 Januarie 1849. Sy derde huwelik is ook in Nederland voltrek en wel op 11 Februarie 1850 met Ida Sijpkens (oorlede 30 Maart 1857). Uit dié huwelik is onder meer gebore Zwaantje Postma, die eggenote van Jan Lion Cachet, Petrus Postma en Martinus Postma. Ds. Postma se eerste huwelik in Suid-Afrika was op 24 November 1859, in die jaar van die stigting van die Gereformeerde Kerk, met Susanna Lasea Kruger, wat hom ontval op 3 Oktober 1869, die langste van sy eerste vier huwelike. Uit dié verbintenis is onder andere Dirk Postma jr. en Stephanus Postma gebore.

Sy vyfde en laaste huwelik, toe hy 51 jaar oud was, was op 20 Desember 1869 met Johanna Willemina van Biljon, wat hom met 11 jaar oorleef het en sterf op 12 Julie 1901 ná 'n smartlike lyding (wat destyds dikwels kanker beteken het). Onder die ses kinders uit dié huwelik was Willem Postma, Laurika Postma en Aletta Postma, laasgenoemde onderskeidelik die eerste en tweede eggenotes van prof. J.A. du Plessis van Potchefstroom) en Maria, die eggenote van J.D. du Toit (Totius).

Ds. Postma se talryke nasate het 'n belangrike rol in Suid-Afrika se godsdiens- en kultuurlewe gespeel. Jan Lion Cachet, J.A. du Plessis en J.D. du Toit was, soos reeds gemeld, sy skoonseuns en almal professore aan die Teologiese Skool van die Gereformeerde Kerk. Die oudste seun uit sy derde huwelik, Petrus, was 'n kapelaan vir pres. Paul Kruger asook agtereenvolgens predikant in Pretoria, op Lichtenburg en Heidelberg, Transvaal en die tweede seun uit dié huwelik, Martinus, was ook 'n hoogleraar op Burgersdorp en van 1889 tot aan sy dood in 1926 predikant van die Gereformeerde gemeentes Middelburg, Kaap, Johannesburg, Pretoria en weer Johannesburg. Dirk Postma jr. het van 1884 af agtereenvolgens die Gereformeerde gemeentes Fauresmith, Humpata (Angola), Fauresmith-Petrusburg, Steynsburg en Rustenburg bedien. Hy was ook die skrywer van die Geschiedenis der Gereformeerde Kerk (1905). Ook uit die vierde huwelik (met Susanna Kruger) is 'n seun, Stephanus, gebore wat hoogleraar op Burgersdorp geword het en later predikant op Middelburg, Kaap. Twee van sy dogters, Hendrika, bekend as Rikie Postma, en die onderwyseres Hilda, het albei skrywers geword van onderskeidelik verhale en gedigte vir veral kinders.

Die dorp Postmasburg is na ds. Postma genoem asook onder meer die Dirk Postma-ouetehuis op Burgersdorp[8] en die Gereformeerde Gekombineerde Skool Dirk Postma in Pretoria.[9] 'n Gesaghebbende biografie, Professor Dirk Postma 1818–1890, het in 1958 verskyn uit die pen van dr. G.C.P. van der Vyver, wat ook verantwoordelik was vir die inskrywings oor ds. Postma in sowel die Standard Encyclopaedia of Southern Africa as die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek.

Ds. Petrus Postma (1854–1919), veral bekend as Gereformeerde predikant in Pretoria en pres. Paul Kruger se raadgewer.

Ds. Martinus Postma (1855–1926), eerste Gereformeerde predikant aan die Witwatersrand.

Ds. Dirk Postma jr. (1861–1919), predikant, skrywer en kerkhistorikus.

Ds. Stephanus Postma (1865–1904), hoogleraar aan die Teologiese Skool op Burgersdorp en predikant van die Gereformeerde kerk Middelburg, Kaap.

Ds. Willem Postma (1874–1920), beter bekend as die satiriese skrywer dr. O'kulis.

Dirk Postma is die stamvader van die familie Postma, wat weldra 'n belangrike rol in die Suid-Afrikaanse kerklike en kultuurlewe sou speel. Hier is 'n uiteensetting van sy vyf huwelike met kinders en vername kleinkinders wat uit elkeen gebore is. Die totale getal kinders uit die vyf huwelike is 21, van wie vyf nie volwassenheid bereik het nie. Sy eerste vrou is 16 dae ná die geboorte van haar tweede kind oorlede en die vierde tien dae ná die geboorte van haar sesde kind, wat self net meer as 'n jaar later oorlede is.

Eerste huwelik op 17 Julie 1840 met Marijke Bankes de Ruijter (†13 Julie 1843)

Twee kinders:

• Grietjie (26 Julie 1841 – 3 Desember 1843)
• Laurika (27 Junie 1843–?)

Kleinkinders: Geen vermeld.

Tweede huwelik op 23 Mei 1844 met Janna Willemina Alberts Free (†28 Januarie 1849)

Twee kinders:

• Pieter (2 Maart 1846 – 21 November 1850)
• Geertruida (5 Desember 1847 – 8 Augustus 1866)

Kleinkinders: Geen.

Derde huwelik op 11 Februarie 1850 met Ida Sijpkens (†30 Maart 1857)

Vier kinders:

• Laurika Postma (onbekend) x Hendrik Ströh
• Petrus (22 Julie 1851 – 15 Augustus 1851)
• Zwaantje Postma (15 Junie 1852 – 22 Julie 1875) x Jan Lion Cachet
• Petrus Postma (21 Januarie 1854 – 4 Oktober 1919), veral bekend as Gereformeerde leraar in Pretoria en pres. Paul Kruger se kapelaan en raadgewer
• Martinus Postma (14 Julie 1855 – 26 Julie 1926), eerste Gereformeerde predikant aan die Witwatersrand, x Elizabeth Wilhelmina Jossina Spiller, ouers van Dirk Postma (1877–1940) en dr. Ferdinand Postma (1879–1950).

Vierde huwelik op 24 November 1859 met Susanna Lasea Kruger (†3 Oktober 1869)

Ses kinders:

• Dirk Postma jr. (1 Junie 1861 – 7 September 1919) x Magalina Uys, vroeër Erasmus, née Bronkhorst
• Johanna (28 November 1862 – 19 Desember 1930) x Carl Christiaan Hennings
• Stephanus Postma (6 Januarie 1865 – 8 Februarie 1904), vader van Hilda Postma (1895–1993) en Rikie Postma (1889–1938), skrywers van onderskeidelik veral kindergedigte en -prosa.
• Adrianus (16 September 1866 – 13 April 1933) x Hester Maria du Plessis
• Martha (13 April 1868 – 15 Desember 1945) x Johannes Lodewicus du Plessis
• Helenius (23 September 1869 – 2 November 1870)

Vyfde huwelik op 20 Desember 1869 met Johanna Wilhelmina van Biljon (24 Mei 1854 – 12 Julie 1901)

Ses kinders:

• Brechtje (26 Maart 1871 – 20 Maart 1937) x ds. J.A. (Koos) van Rooy, moeder van ds. Jacs van Rooy
• Helenius (11 Mei 1872 – 25 Mei 1874)
• Willem Postma (15 Maart 1874 – 13 Desember 1920), ook bekend as dr. O'kulis; vader van die beeldhouer Laurika Postma, die joernalis en dramaturg Calman Postma, ds. W.J. Postma en nog sewe kinders; skoonvader van die Afrikaanse skryfster Minnie Postma
• Laurika Postma (17 Junie 1875 – 4 Maart 1905) x prof. J.A. du Plessis
• Aletta Postma (9 November 1876– 6 November 1957) x prof. J.A. du Plessis, ouers van prof. Wicus du Plessis, Hugo du Plessis en Ida Bosman
• Maria (24 Junie 1881 – 3 Augustus 1966) x Totius, moeder van prof. Fanus du Toit.

• (af) De Kock, W.J. (hoofred.). 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
• (af) Du Toit, prof. dr. S. du Toit. 1955. Handleiding vir die studie van die kerkgeskiedenis. Potchefstroom: Pro Rege-Pers Beperk.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1953. Geskiedenis van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Kaapstad en Pretoria: H.A.U.M.-J.H. de Bussy.
• (af) Gerdener, dr. G.B.A. 1934. Ons kerk in die Transgariep: Geskiedenis van die Ned. Geref. Kerk in Natal, Vrystaat en Transvaal. Kaapstad: Nasionale Pers.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (af) Nienaber, P.J. 1949. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel.
• (en) Potgieter, D.J. (hoofred.). 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (af) Spoelstra, dr. B. 1973. Beknopte Kerkgeskiedenis vir Katkisasie. Potchefstroom: Pro Rege.
• (af) Van der Vyver, dr. G.C.P. 1969. My erfenis is vir my mooi. Potchefstroom: Kalvyn Jubileum Boekefonds.
• (af) Van der Vyver, dr. G.C.P. 1958 Professor Dirk Postma 1818–1890. Potchefstroom: Pro Rege-Pers Beperk.
• (af) Vogel, ds. Willem. 2011. Die Almanak van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika vir die jaar 2012. Potchefstroom: Administratiewe Buro.

• Gereformeerde Skool Dirk Postma
• prof. dr. Stephanus du Toit

• Volledige besonderhede oor ds. Postma se lewe op die webtuiste van die Gereformeerde kerk Pretoria (dolerend).