Daniel Hugo

Op skool begin hy reeds gedigte skryf en een van sy eerste gedigte is oor reën, wat in Windhoek ’n opspraakwekkende gebeurtenis was. Hy publiseer gedigte in letterkundige tydskrifte soos Standpunte, Tydskrif vir Letterkunde en Ensovoort en debuteer saam met Etienne van Heerden, Koos Kombuis (destyds nog onder die naam André le Roux du Toit) en Peter Snyders in die bundel[3] “Brekfis met vier”. “[4]Ambag” (later ook opgeneem in “Die klein aambeeld”) is ’n lang gedig met vierreëlige strofes wat reeds sy tegniese vaardighede tentoonstel.[5] Hierin word die digkuns as ambag gesien, met die digter die ambagsman, die taal die materiaal waaruit die gedig geplooi word om die erotiese ervarings (die vorm) te verwoord. Die gedig gee ook ’n beknopte familiegeskiedenis van die digter. Die bundel erotiese gedigte “Saad uit die septer” publiseer hy onder die skuilnaam Daan van der Merwe. Die meestal kort gedigte (kwatryne of tersines) het ’n speelse inslag met soms vernuftige woordspel om die erotiese toespelings en dubbel betekenisse te kommunikeer. Deur die struktuur en speelse opset is dit ook ’n parodie op D.J. Opperman se “Komas uit ’n bamboesstok”, met hierdie bundel wat ook ’n proloog en epiloog bevat, maar slegs vyf “boeke” teenoor Opperman se sewe “rolle”.

Hy sluit inderdaad aan by die tradisie van Opperman met sy versvorme, rymskemas, strukture en simbole, hoewel sy digwerk geen regstreekse invloede verraai nie.[3]“Korte mette”[6] (opgedra aan sy eerste vrou) is sy eerste digbundel onder sy eie naam.[7] Soos die titel aandui, bevat die bundel hoofsaaklik kort verse waarin temas soos die liefde, die poësie, die religie, die huis en ander private dinge behandel word.[8] Dit is oor die algemeen goed afgewerkte verse wat bedrieglik eenvoudig is en selfs fyn versteekte sosiale kommentaar lewer.

Gedigte wat uitstaan is onder andere “Kluisdief” (met sy konsekwente beelding wat die oplossing vir die ongemaklike stiltes wat tussen die eggenotes kom vergelyk met die oopsluit van ’n kluis met die regte kombinasie), en “Grond” (in die siklus “Vier elemente en ’n epiloog”) waarin die lewensreis se swoeg en sweet in kompakte vorm weergegee word as eindigende by ’n gat in die grond. Daar is ook verse waarin die beminde aangespreek word (“korte mette” en “sonnet”) en verse waarin die liefdespel in die huwelik die tema is (“nokturne” en “hitte hitte perdjie”).  “Eerste liefde” is ’n treffende vers oor die kortstondigheid van liefde, waarin die kat se spel met die muis as metafoor gebruik word. Die kat is verder ook die tema van die verse in die “katstrofes” siklus, met die titel se slim woordspeling op katastrofes. Die duif is ook ’n terugkerende simbool in die bundel en beide die kat en die duif word as metafoor gebruik in die slotgedig “vir die kritici”, waar die kritikus (die kat) die duif (die digter) as prooi het.[9]“Die klein aambeeld” [10](opgedra aan D.J. Opperman) bevat weer hoofsaaklik korter verse, waarin sy statuur as taalvirtuoos en bedrewe digter bevestig word.[11] Benewens ’n aantal nuwe verse word die oorgrote meerderheid[12] van die verse wat reeds in “Brekfis met vier” verskyn het, weer hierin opgeneem. Die titel van die bundel dui die instrument van die digter aan, wat in hierdie bundel ’n voorliefde toon vir die Persiese kwatryn (rymskema aaba). Die bundel word in twee afdelings verdeel. Die eerste afdeling bevat verse oor die woord in die digkuns, die liefde en die dood. Hier is dit veral  die huldigingsgedig aan “D.J. Opperman”, “Ambag” en “Vir ’n bot meisie” wat die aandag trek. Die eerste van die “Twee kwatryne”, “Meetkunde”, vang die siklus van die mens se bestaan mooi vas in die beeld van ’n sirkel wat deur ’n passer getrek word, met die middelpunt die geboorte en die omtrek dan die dood, die afstand waarvan as “doodver” verwoord word. “Donkerkamer-alchemis” word opgedra aan die Nederlandse digter Gerrit Achterberg. Hierin word Achterberg beskryf as ’n fotograaf wat moeisaam met beperkte middele die volmaakte beeld van die vrou in die foto herskep, metafoor vir die beperkte middele wat ’n digter het om die “volmaakte” gelykenis van sy onderwerp in gedigvorm te laat gestalte kry. Die alchemis van die titel (wat gepoog het om goud uit ander elemente te produseer) word op magiese wyse gerealiseer deur die goue haar wat in die bak agterbly. Die tweede afdeling bevat aangrypende rougedigte in die siklus (“George Euvrard Hugo 1957–1977”) gerig aan sy oorlede broer wat op twintigjarige leeftyd te sterwe kom.[13]

“Buitekamerklanke”[14] bevat ’n sterk outobiografiese element,[15] telkens vermeng met ’n historiese blik op Suid-Afrika, waardeur die persoonlike dieper inhoud verkry deur die perspektief wat die historiese gebeurtenisse op aktuele kwessies bied. Die titel suggereer afsondering, soos ’n buitekamer van ’n huis deel is van die erf maar afgesonderd is van die huis, waar ’n mens dan kan drome droom. Die buitekamer kan egter ook gesien word as minderwaardig teenoor die woonhuis. “Buitekamer” is ’n reeks van ses gedigte, met “republiek van duisend jaar” wat uitstaan. Hierin word die Afrikaner se drome van ’n eie republiek uitgebeeld terwyl hulle in die buitekamers droom, maar na die koms van die republiek en die Afrikaner se verhuising na die woonhuis, is daar ander inwoners in die buitekamers wat hulle eie drome droom. So word die politieke aspirasies van ander rasse subtiel uitgebeeld. “Ontmoeting” beeld die verloop van driehonderd jaar in Suid-Afrika se uitwerking op sy inwoners uit, met die bruin man en wit man wat ’n gemeenskaplike afkoms het. Die dubbelsinnige slotreël “só het in hierdie land die bloed gevloei”, omvat beide die bloedlyn of stamboom en die bloed wat gestort is vir vryheid. “Rondo” beeld die digter se stryd met die digkuns op knap manier uit deur ’n vergelyking met ’n ongelyke geveg in die bokskryt.[16] “Breekware vir die revolusie”[17] ontstaan tydens die digter se studieverblyf in België in die tagtigerjare,[18] waar hy onderwerp word aan die antagonisme wat in daardie tyd in die buiteland teen Suid-Afrika ’n hoogtepunt bereik het. Die eerste afdeling (“Breekware vir die revolusie”) is ’n gedigsiklus van verset, met die titel wat in die gedig “My vrou kies die fynste porseleinservies” verwys na die stuur van ’n kis vol fyn porseleinware terug na Suid-Afrika waarop die titel aangebring is. Die digter toets hoe sterk (en breekbaar) die geweld van die woord is. “Vir jou, my adamskind, is die wêreld ongerep” spreek na aanleiding van die jong baba wat nog nie praat nie, sy noodwendige einde uit met volgehoue taalbeelde. Die soortgelyke “In ’n meelkis het my stamvader uit Frankryk” neem vanaf die stamvader die nageslag tot met sy eie kind, met die versugting dat daar vir hom teen die dreigende politieke revolusie geen toevlugsoord meer is nie, omdat die taal wat sy bestaan verwoord sterwend is. “Ek is die afskuwelike albino van Afrika” gee uiting aan die digter se skuldgevoel oor onregte in sy land. Die openingsgedig, “In vreemde biblioteke lees ek oor my land”, is tiperend van die digter se taal- en rymvernuf, met byvoorbeeld die reël “my visie word versskerp deur die afstand” wat die gedig se boodskap, om te dig teen die onreg, op innoverende wyse aan die bod bring met die dubbele betekenis van “verskerp”. Die tweede gedeelte, “Woordeboek”, is gedigte oor die woord waar die inhoud saamhang met die oorkoepelende bundeltema. Ten spyte van die bundeltitel is die verse nie versetverse nie maar eerder verse oor verset.

“Die boek Daniel” het soos die titel aandui ’n sterk outobiografiese inslag, met die digkuns en die skep van poësie wat steeds ’n vesting bied teen onsekerheid en ontstemming. Die bundel open met die self-spottende “Selfportret”, waar knap gebruik gemaak word van die deurlopende metafoor van die vis, kenteken van die Christenskap. Hierdie teken is dan ook op die omslag aangebring en etlike verse het die teologiese studie en worsteling met die geloof as tema, soos “Herinnering”, “Toe die wêreld nog jonk was” en “Outobiograaf”. “Onomastyk” is ’n hoogtepunt in woordvernuf. Hier word die studie van naamgewing (onomastiek) in die titel omvorm deur mastiek met die volkse mistyk (fout) te vervang, met die implikasie dat die naam ’n fout is. Die gedig handel dan oor die Bybelse Daniël, met die digter wat tot die slotsom kom dat hy en die Bybelfiguur glad nie gepas is as naamgenote nie. Die dig-ambag is ’n verdere belangrike tema in die bundel. “Op pad na die Gilde” lewer vernuftig, maar sonder enige diepgang, kommentaar op verskeie bekende skrywersfigure. “Vers-ikone” is parodieë op versvorme, met “Huisdig” in hierdie siklus wat ’n parodie op die vorm van die sonnet is, en die titel wat aandui dat dit ’n gedig oor ’n huis is wat ook soos ’n gedig lyk. Die spreker betree die tuin deur die tuinhekkie, loop in by die voordeur, bekyk die huis van binne en gaan dan by die agterdeur uit, maar terselfdertyd het elkeen van hierdie aksies ’n besondere funksie binne die gedig, soos die vorm van die oktaaf en sekstet van ’n sonnet, met die tegnieke van die enjambement en koeplet wat ook belig word. Die slotgedig, “Kolofon”, verwys in die subtitel na Psalm 137:2, waar die Israeliete in Babel nie meer kon sing nie en hulle siters opgehang het. Hierdie gedig handel oor die proses van die skryf van poësie, waar beelde moeisaam met klank verbind word. Die “liggelowiges” van die slotreël kan verwys na diegene wat oor die spreker se digvermoë twyfel.

In “Vuurdoring” word die skryfdaad teenoor die doodstema gestel as die mens se nietige poging om algehele uitwissing te voorkom en iets na te laat. Die oorspronklike beeldspraak, vermoë om disparate kwessies met mekaar in verband te bring en fyn woordgebruik imponeer. Die losstaande openingsgedig, “Die letters in ’n gedig is”, gee ’n beskrywing van hoe die gedig slegs betekenis kan suggereer, terwyl die leser self sy eie unieke betekenis daaruit haal. Die meerderheid gedigte is in die eerste afdeling, wat veral besin oor die digkuns en die woord. “Bladwit” beskryf die komplekse skryfhandeling en die wyse waarop swart woorde op wit papier die kleurvolle spektrum van die natuur probeer weergee. “Dialoog” verbeeld die polarisasie van teenstellings en die ongemak wat meervoudige betekenisse bring. “’n Leeu van keel” beskryf die stad Johannesburg as ’n dreigende leeu, met die mynhope, nagligte, oggendverkeer en donderweer wat alles knap binne die sentrale metafoor gehuisves word. Ook die politieke aktualiteit van die dag kry aandag. “I had a dream” (met suggestie van Martin Luther King se beroemde toespraak), droom van wat sou gebeur as apartheidswette en die onreg daaraan verbonde afgeskaf sou word, terwyl “Rundfunk” die verskrikking van die politieke onrus in die tagtigerjare en die grubeelde daarvan op televisie beskryf. Die kort afdeling “Persoonlike korrespondensie” se hekeling van eietydse digters en literatore is vernuftig en die speelsheid daarvan bekoor. In hierdie afdeling is “Berig aan Opperman” ’n tweegesprek met die ontslape digter, waarin op spottende wyse berig gedoen word van die digters en die poësie van die tagtigerjare. Die laaste kort afdeling het primêr die dood as tema, met die versugting om iets betekenisvol in die lewe te skep wat veral in “Moenie gelate gaan” en “Klagstaat” mooi bewoord word.[19]

“Verse van die ongeloof”[20] se oorhoofse tema is geloof en ongeloof, veral beleef deur outobiografiese gedigte en veral gedigte oor ontrouheid in die huwelik en die verbode liefde vir ’n vrou buite huweliksverband, waardeur die liefde voorgestel word as die geloof van ’n heiden. Die liefde word ook gekoppel aan die literatuur en verskeie verwysings na ander digters kom voor. Soos in sy ander bundels bekoor Hugo met sy fyn woordspel, maar vul dit aan met ’n hegter eenheid in die bundel deur die manier waarop afsonderlike gedigte op mekaar inspeel. “Oggendskof” is die insetgedig wat met sy belofte van die dag wat kom en sy gebruik van rymwoorde wat die drukkersbedryf in die geestesoog oproep, reeds die toonaard van die bundel vestig. In “Mutatio Christi” wys die spreker die Christelike dogma af wat die vleeslike mens wil dwing tot kuisheid en neem hy eerder die kruis van ongeloof op. Na ’n aantal verse oor die ongeloof (en die impak daarvan op gelowiges) beeld “Grafskrif” ’n meer outobiografiese belydenis van seksualiteit uit, terwyl uit “Credo I” die spreker se begeerte blyk om hom los te maak van die tradisionele geloof en sentiment. Die digkuns is die onderwerp van verskeie gedigte, met “Hand sonder hawe” wat vernuftig die skryfkuns, die seksuele en skeepvaart deur beelding aanmekaar heg. Die verbode liefde kom aan die bod in verse soos “Acta academica” en “Ge-bed”, laasgenoemde met sy dubbelsinnige titel en toespeling op die Onse Vader, terwyl “Semiotiek” dieselfde tema behandel met toespeling op Totius se “Vergewe en vergeet”. “Liggewig” verwys na Milan Kundera se “The unbearable lightness of being”, terwyl “Lyfmistiek” geloof en die seksuele met mekaar gelykstel, maar beide wentel eindelik rondom die geliefde as swaartepunt van die verteller se bestaan. Die sterk gedig “Doksologie” vind die waarheid in die paradoks en verkondig hoe die mens argitek van sy eie ongeluk is.

Met “Dooiemansdeur”[21][22] bereik Hugo ’n nuwe hoogtepunt, waar hy aan die hand van ’n motto uit die Nederlandse digter J.C. Bloem se gedig [19] “Insomnia” die dominante motiewe van dood (ook van ’n liefdesverhouding) en slaaploosheid behandel.[23] Die gedigte behandel verskeie perspektiewe van hierdie en newe-motiewe, soos ’n willoosheid en moedeloosheid vir die lewe, ’n vrees vir die onbekendheid van die dood, die vergelyking van die kortstondigheid van die menselewe teenoor die groter standhoudendheid van die natuur, die afsterwe van verhoudings en die verlede, die onafgehandeldheid van die hede, die voortdurende verval met die verloop van tyd, skuld en leed. Die geestige “Engele en duiwels” siklus vergelyk die wêreld van die hiernamaalse op die geslagtelike verhouding op ’n ongewone wyse. “Nabokov in die hemel” vind dat in die boeklose hemel se boomryke paradys niks meer benoem kan word nie, maar later in die bundel verkondig “Wat nie geskryf is nie” juis dat die ongeletterde die bome van die aarde bewaar van verpulping. “ABA” beskryf hoe geleerdes die sterfte van die taal verkondig, terwyl die gewone mense op straat steeds die taal van liefde praat. “Second thoughts” en “Dooiemansvrou” koppel die hoofmotiewe van dood en slaap. “Rondeel” vergelyk die seisoene se kringloop met die liefde, wat ten spyte van die kortstondigheid tog kan dy en bot. “Die kelders” reeks verwoord liefdesgeluk met doeltreffende konsekwente deurtrek van die kelderbeeld. ’n Aantal gedigte het die afkoeling van ’n verhouding as tema (byvoorbeeld “Afrekening”, “Truseisoen” en “Verlede tyd”) waarna daar dan die verwydering kom. Die drie “Dooiemansdeur”-gedigte wat op strategiese plekke in die bundel geplaas is en elke keer ’n ander aspek belig, dien terselfdertyd as aankondiger van ’n ander klem op die gedigte wat volg en vervul die funksie van verdeling van verse wat tussendeur steeds op mekaar inspeel.[24]

“Monnikewerk” [19] se gedigte vind hulle oorsprong in die kloosterwêreld van die Middeleeue.[19] Die titel se woordeboekverklaring is werk wat baie geduld vereis,[25] maar van weinig nut is en die bundel lewer dan ook kommentaar oor die absurditeit van menslike gedrag. Temas wat ontgin word, is uiteraard die mens se soeke na die religieuse, maar ook die erotiese en die liefde, met veral ’n versereeks oor die geskiedenis van die beroemde minnaars Abelard en Heloise wat beïndruk. Die verse word met heelwat humor ingeklee. Bewyse van Hugo se besondere woordvernuf word onder andere gevind in die openingsgedig “Die digter op veertig” (’n ouderdom wat hom in die Middeleeue reeds baie oud en sieklik sou gemaak het maar in die twintigste eeu is dit ’n ander storie), “Grotwater” (opgedra aan Ina Rousseau en met toespeling op haar gelyknamige digbundel, waar die grotwater letterlik opgeneem word as die maker van die indrukwekkende stalaktiete en stalagmiete) en “Taalles” (wat vernuftig die betekenis van woorde laai met die emosie van ’n tragiese gebeurtenis en die sondeval). Verse oor die erotiek word gekenmerk deur slim woordspelings (“Latyn van die liefde”, “Omgangstaal” en “’n Lucifer in die lende”). Literêre satire vind ons in “Kos vir die kenner” en “Villanelle”, met ’n hoogtepunt in “Die hemelse hek”, waarin die verteller die draak steek met die apartheidspolitici en die digters wat hulle ondersteun. “Ontvlugting” verwys na Ingrid Jonker se debuutbundel se titel en lewer kommentaar op haar dood. Beide die gedigte “Tweeluik 2: Bybels” en “Die gifappel 2” het geliefdes se jaloerse drang om alles te weet van die ander se vorige verhoudings as tema.

Die motto voor in [26]“Skeurkalender” wys die leser daarop dat gedigte skryf is soos om daaglikse ervarings uit die geheue se kalender te skeur en te konkretiseer,[27] wat dan ook die bundel se titel verklaar.[28] Die bundel behandel belangrike momente uit die lewe van die digter en word ’n soort outobiografiese reis. Die bundel bevat twee afdelings. In die eerste word algemene ervarings met die leser gedeel. “Die digter met vakansie” is ’n siklus van ses gedigte, waarmee die bundel open. Hierin word die see uitgebeeld in knap beelde wat die digproses weergee. “Tafelbaai I” vergelyk die see met ’n skeerspieël wat die Skepper se gesig weerkaats, met die branders se skuim wat lyk soos die skeerskuim op die rand van die spreker se gesig. Die ervaring van “Kabelkarrit, Kaapstad” word só weergegee dat dit selfs iets van die mistieke suggereer.  “Ou man langs die see” gee op treffende wyse die ou man se weerloosheid teenoor die ouderdom weer, waar selfs ’n wandeling op die strand sy laaste aktiwiteit kan wees. “Die dal van doodskaduwee” (opgedra aan Olga Kirsch) beskryf ’n besoek aan die Holocaust-museum in Jerusalem, waar die spreker die traumatiese geskiedenis persoonlik ervaar asof hy as Germaanse afstammeling ook daaraan deel gehad het. Die digter se woordvernuf vind weereens uiting in sommige mooi beelde (“Oggendvlyt”, waarin insekbeelde die werksaamhede op die plaas weergee) en vernuftige woordspel (“Diagnose”), maar te veel gedigte maak gebruik van banale woordkeuse (“Aars poetica”, “Tweeling”). Die tweede afdeling is “Almanak”, waarin outobiografiese herinneringe beskryf word. Sommige van hierdie hoofsaaklik satiriese gedigte se boustof is óf te persoonlik (en dus moeilik begrypbaar vir die leser) óf te gering om vir ander waarde te hê. “Eatonweg, Tuine – 1990”, waarin F.W. de Klerk se geskiedkundige toespraak op 2 Februarie 1990 onthou word, is ’n uitsondering.

In[29] “Die twaalfde letter”[30] (opgedra aan die digter se vrou, die skrywer Carina Diedericks-Hugo) verwys die titel na die twaalfde letter van die alfabet, naamlik “L”, wat die begin letter van die woord “liefde” is. Die eerste afdeling van die bundel bevat verse rondom die skrywerskap, die dood en ’n aantal jeugherinneringe. “Pro Deo” word opgedra aan die digter Johann Lodewyk Marais (bekend vir sy fokus op die ekologie en die natuur), met die boodskap dat as daar ’n God as Skepper is, hy kopiereg op sy skepping het wat dus erken moet word in gedigte, foto’s en beelde. “Dubbelsinnig” kombineer die digproses en die liefdespel, waar die dubbelbetekenis van woorde vernuftig benut word. “Dat pyn bestaan, is nodig” verwoord die einde van ’n liefdesverhouding en die impak daarvan op die digter. In “Die reuk van boeke II” word die letterkundige kritici vergelyk met vismotte wat hulle onuitwisbare merk op ’n skepping maak en dit sodoende permanent beskadig. “Verbete skribent” en “Alkoholiese aktrise” spreek die sug na erkenning van die kunstenaar aan. Die tweede afdeling handel grootliks oor die liefde en die geliefde. Hierdie verse raak benewens die erotiek ook die dieper emosionele verhouding tussen geliefdes aan. “Nog ’n liefdesgedig” beskryf die verteller se onvermoë om vir die nuwe geliefde ’n unieke vers te skryf en soek die uniekheid eerder in die digter wat oor sy liefde swyg. Die oorgrote meerderheid van gedigte in hierdie afdeling doen egter yl aan.[31]

“Die panorama in my truspieël” munt uit met satire en woordspel in tematiek wat reeds bekend is uit sy vorige bundels, naamlik die liefde, plekke, die digkuns en diere. Die titel verwys na die sekerheid van die dinge wat agter is en altyd deel sal wees van die persoonlike ervaringsveld, terwyl die pad vorentoe nog onbekend is.[32]

“Hanekraai” se titel verwys enersyds na een van die oudste beskawingsgeluide wat saam met die aarde aan die uitsterwe is en andersyds na verraad en ontwaking, met sinspeling op Petrus van die Bybel daarin opgesluit. Die ontwaking dui nie net op letterlik wakker word nie, maar ook na bewuswording en ontwaking op byvoorbeeld seksuele gebied. Die gedigte ondersoek evolusie, die mens se verhouding met sy omgewing en die natuur, die dood, digterskap, godsdiens en die erotiek. Die openingsgedig is “Kantekleer”, waarin die hanekraai die einde van donkerte aankondig, maar hierdie fase is kortstondig en word deur die son bedreig en verdryf. Die begrip van “Evolusie” as ontwikkelingsgang word beskryf met die slotsom dat dit nie ’n eensydig gunstige proses is nie. Hoewel die mens homself en die huisdiere getem het en sy bestaan veiliger gemaak het, is die mens self meer vernietigend as die oergevare wat hy mak gemaak het. Verskeie motiewe loop regdeur die bundel, insluitende voëls, katte, water en musiek, maar die sterkste motief is die spieëlbeeld. In “Weg” word die mens se gewelddadige vernietiging van die aarde in die vooruitsig gestel, waarna nuwe waterpoele sal ontwikkel, maar sonder dat iets daarin weerspieël sal word. Die bundel sluit af met ’n aantal speelse erotiese verse, waarin die oggenduur en die hanekraai weer figureer om so weer met die begin te harmoniseer. Hoewel die bundel nie in aparte afdelings gestruktureer is nie, word verdeling tog geïmpliseer.[33]

“Takelwerk” [34]se titel verwys na D.J. Opperman se gedig “Digter”, waar die digkuns gelyk gestel word aan die bou van ’n skippie in ’n bottel, met die takelwerk wat die konstruksie van ’n gedig en ook van die bundel simboliseer. Verder is die skip ook die vaartuig waarmee uit die gevangenskap van die bottel ontsnap kan word, soos wat die poësie die lewe kan beredder. Die takelwerk verwys ook na die ineengeweefde takke van ’n boom wat in die gedigtereeks “Stellenberg se eik” beskryf word, ’n boom wat die digter tydens ’n lang siekbed uit sy kamervenster dopgehou het. So word die aftakeling van siekte en die heling deur die skryf van ’n gedig gejukstaponeer. Kenmerkend van sy digterskap is die afgewerktheid wat sy verse kenmerk, met veral ’n fyn aanvoeling vir die regte woord. Temas wat in die bundel aangeraak word, is die liefde en veral godsdiens en die soeke na geluk en vervulling, digterskap, taal, die Afrikaanse literatuur, die liefde, siekte en dood, die oerknal, en verskillende landskappe, met bome wat gereeld as simbool gebruik word. Daar is ook lykdigte, onder andere aan J.C. Kannemeyer en aan die digter se broer George. Die kort reeks gedigte “Hospitale” is opgedra aan Eugène Marais en skep ’n beklemmende atmosfeer van siekte en bedwelming in weergawe van wat Marais die “donker stroom” genoem het. Opperman se siektebundel, “Komas uit ’n bamboesstok”, vind ook hier weerklank, met treffende gebruik van metafore oor byvoorbeeld die drupstelsels waaraan pasiënte gekoppel word en gebede vir die siekes. In die reeks Karoo-gedigte is veral “Die huisslang” noemenswaardig, met die eerste deel wat die slang met ’n volsin vergelyk. Nadat die digter die slang uit vrees in stukke kap, beskryf die tweede deel van die gedig hoe die digter met die kronkelende sintaksis van ’n gedig vir hierdie daad versoening probeer vind. Hierdie gedig gebruik ook die metafoor van die slang vir ’n digterlike weergawe van die skepping en sondeval, hierdie keer in ’n paradyslike Karootuin. Die siklus “Stellenberg se eik” bevat 38 gedigte, met die gedigte wat intertekstueel met die werk van N.P. van Wyk Louw in gesprek tree. Hierdie siklus beskou die natuur binne die groter kosmos, met die boom wat gesien word as draer en simbool van die lewe. Die eik oorleef talle opeenvolgende mense-eienaars en huisves ’n hele ekosisteem van voëls, eekhorings, muise en insekte soos spinnekoppe in sy takke en wortels, wat alles aan die gang gesit is deur die oerknal.

Sy gedigte word opgeneem in verskeie versamelbundels oor die Afrikaanse poësie, insluitende “Groot verseboek”, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”, “Digters en digkuns”, “Nuwe verset”, “Die dye trek die dye aan”, “Miskien sal ek die wingerd prys”, “Goudaar”, “Kraaines” en “Groen”. Hy is in 2002 die eerste digter wat al sy werke op CD-ROM (“Versalbum”) beskikbaar stel. Hierdie CD bevat benewens sy gedigte en biografiese inligting ook lesings wat hy deur die jare gelewer het en opnames waar hy self heelwat van sy gedigte voorlees. ’n Keuse uit sy gedigte vanaf 1982 tot 1998 word in Nederlands vertaal deur Jacqueline Caenberghs en saamgebundel in “Planetarium”, wat beide die Afrikaanse en Nederlandse weergawes van die gedigte bevat.

“Halala Afrikaans” [35]is ’n “biografie” van Afrikaans, wat die taal se herkoms,[36] geskiedenis, dialekte en gebeurtenisse wat die taal se ontwikkeling aangehelp of gestrem het, breedvoerig beskryf. Hy skryf ook twee boeke in die Blokboeke-reeks, waarin hy “Sy kom met die sekelmaan” van Hettie Smit en “Na die geliefde land” van Karel Schoeman bespreek.

As vertaler maak hy ’n baie groot bydrae, veral uit Nederlands en Vlaams maar ook uit Engels. Hy is daarvoor verantwoordelik dat skrywers en digters soos Tom Lanoye (“Kartondose”, “’n Slagterseun met ’n brilletjie”, “Sprakeloos”), Herman de Coninck (“Liefde, miskien” en “Die lenige liefde”), Karel Glastra van Loon (“Passievrug”), Herman van Veen (“Verhale” en “Op pad huis toe”), Harry Mulisch (“Die aanslag”), Jan Terlouw (“Koning van Katoren”), Peter Slingsby (“Die skakel”) en Gerrit Komrij [37](“Die elektries gelaaide hand”) [38] in Afrikaans gelees kan word. Ander werke wat hy vertaal is onder andere David van Reybrouck (“Die plaag”, oor Eugène N. Marais), Adam Small se drama “The orange earth” as “Goreé” en die kinderboeke “Griekse gode en godinne uit die mitologie” en “Fantastiese verhale uit die Griekse mitologie”. Ook Desmond Tutu se “God se kinders – verhale uit die Bybel” en ’n rymende woordeboek vir kleuters, “My eerste HAT”, is vertalings van hom, terwyl hy verder die sewende Afrikaanse vertaling van Omar Khajjam se “Roebaijat” behartig. Hy word drie kere genomineer vir die Suid-Afrikaanse Vertalersinstituut se vertaalprys, naamlik vir sy vertalings van “Die elektries gelaaide hand” van Gerrit Komrij, “Die aanslag” van Harry Mulisch en “Tikkop” van Adriaan van Dis. In 2014 verower hy die Akademieprys vir Vertaalde Werk vir sy vertaling van “Sprakeloos” van Tom Lanoye. ’n Meer volledige lys van sy vertalings word hieronder uiteengesit.

As samesteller en redakteur versorg hy onder andere die kortverhaalbundels [38][39]“Tydskrif 1” en “Tydskrif 2”,[40] waar hy kortverhale uit ou tydskrifte aan die vergetelheid ontruk. Hy versorg keuses uit die werk van verskeie individuele skrywers. Hierdie keuses sluit in die versamelbundel uit Olga Kirsch se poësie onder die titel “Nou spreek ek weer bekendes aan”; “Storie-konsertina” (’n keur uit die humorverhale van A.A.J. van Niekerk), “P.J. Philander: ’n Keur uit sy gedigte” en “Die stil middelpunt” (’n keur uit die werk van Ina Rousseau). “Lyflied” is ’n keur uit die liedtekste van Hennie Aucamp. Al hierdie versamelings word voorafgegaan met ’n insiggewende inleiding tot die skrywer se werk. Ander samestellings sluit in “Speelse verse” (voorafgegaan deur ’n deeglike inleiding waarin hy die behoefte aan ’n versameling van hierdie aard motiveer), “Miskien sal ek die wingerd prys” (gedigte oor drank in samewerking met Etienne van Heerden), “Land van sonlig en sterre” (wat gedigte oor Namibië bevat) en “Liefde, natuurlik: ’n bundel liefdesverhale” wat hy saam met sy vrou Carina Diedericks-Hugo saamstel. In samewerking met Leon Rousseau en Phil du Plessis stel hy ook die bloemlesing [41]“Nuwe verset” saam, waarin digters uitgenooi is om kommentaar te lewer oor die nuwe politieke bedeling en aspekte daarvan waarteen hulle beswaar het.

• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. (red.) “Kraaines” Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1988
• Kannemeyer, J.C. “Verse vir die vraestel” Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria  Eerste uitgawe 2005
• Malan, Lucas “Daniel Hugo (1955-)” in Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) “Digters en digkuns” Perskor-Uitgewers. Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe  2006

• De Vries, Willem “Hugo herbou ou brûe met boeke” “Beeld” 29 Desember 2010
• Erasmus, Elfra “Daniel Hugo verkies radio omdat ‘dit so rustig is’” “Beeld” 25 Februarie 1994
• Grütter, Wilhelm “Die Daniel Hugo agter die boek en mikrofoon” “Die Burger” 6 Februarie 1993
• Hambidge, Joan “Hugo is Scheepers se eie ‘lyfkritikus’” “Rapport” 25 Junie 1995
• Horn, Andreij “Daniel Hugo skryf skaars meer” “Die Burger” 17 Maart 1990
• Hugo, Daniel “Eet en drink – môre sterf ons” “Rapport” 11 Mei 2014
• Liebenberg, Jacques “’n Einde en nuwe begin vir Hugo” “Beeld” 25 Maart 2008
• Malan, Marlene “Daniel Hugo” “Plus 50” April/Mei 2011
• Rust, Riette “Daniel woon in sy gedigte” “Rapport” 2 September 2012

• De Vries, Willem Netwerk24: http://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/daniel-hugo-vereer-vir-sy-vertalings-uit-nederlands-20160106
• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Hugo,_Daniel_J
• Esat: http://esat.sun.ac.za/index.php/Daniel_Hugo
• Hambidge, Joan Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/poesie/dhugo.asp Geargiveer 19 September 2017 op Wayback Machine
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 26. Augustus 2008: www.litnet.co.za
• NB-Uitgewers: http://www.nb.co.za/authors/1364 Geargiveer 19 Augustus 2016 op Wayback Machine
• Republikein: http://www.republikein.com.na/vermaak/takelwerk-deur-daniel-hugo.249955
• Sarie: http://www.sarie.com/bekendes/ons-praat-met-bekendes/skrywer-maak-hart-oop-as-groot-liefde-uitbrand/
• Stellenbosch Writers: http://www.stellenboschwriters.com/hugod.html
• Versindaba: http://versindaba.co.za/gedigte/daniel-hugo/ Geargiveer 13 Oktober 2016 op Wayback Machine