Dadelpalm

Die spesienaam dactylifera, d.w.s. "dadeldraend" is afgelei uit die Griekse woorde daktylos (δάκτυλος), wat "dadel" (ook "vinger") beteken,[10] en fero (φέρω), wat "ek dra" beteken.[11] Die vrug staan as 'n dadel bekend.[12] Die vrug se Afrikaanse en Engelse naam (d.i. "date") is via Oud-Frans, soos ook in Latyn, afgelei uit die Griekse woord vir "vinger", dáktulos, weens die vrug se langwerpige vorm.

Fossielvondse dui aan dat die dadelpalm al minstens 50 miljoen jaar bestaan.[13]

Gedroogde dadel, perske en appelkoos uit Lahun, Fayum, Egipte. Laat Middelkoninkryk.

Dadels vorm reeds duisende jare 'n stapelvoedsel in die Midde-Ooste en die Indusvallei, nadat die verbouingskultuur vermoedelik uit die omgewing van die huidige Irak versprei het. Argeologiese getuienis bestaan vir dadelverbouing in Mehrgarh om en by 7000 v.C., 'n Neolitiese beskawing in die gebied van die huidige westelike Pakistan,[14] asook in oostelike Arabië tussen 5530 en 5320 v.C., gebaseer op radiokoolstofdatering,[15] en word sedert antieke tye van Mesopotamië tot prehistoriese Egipte verbou. Die antieke Egiptenaars het die vrugte ook in dadelwyn omskep, en die vrugte ook tydens oestyd geëet.Sjabloon:Cn Getuienis vir verbouing word regdeur latere beskawings in die Indusvallei aangetref, insluitend Harappa in die periode 2600 tot 1900 v.C.[14] Die antieke Hebreërs het die vrugte berei in wyn, asyn, brood en koeke, terwyl die pitte gebruik is om vee vet te maak, en die hout in gereedskap verwerk is.[16]

Die palmblare wat in Antieke Rome in hul triomftogte gebruik is om oorwinning te simboliseer, was besmoontlik dié van Phoenix dactylifera.[17] Die dadelpalm was 'n gewilde plant in die Romeinse pilaargang-binnehowe, alhoewel dit in die gematigde klimaat van Italië nie vrugte voortgebring het nie.[18] Dit is herkenbaar in fresco's te Pompeii en elders in Italië, insluitend 'n tuintoneel gevind by die Huis van die Troue van Alexander.[19]

In latere tye het handelaars dadels binne suidwes-Asië, Noord-Afrika en Spanje versprei. In 1765, in die omgewing van die San Ignacio-sendingstasie, is dadels deur die Spanjaarde na Meksiko en Kalifornië ingevoer.

'n Dadelpalmkultivar wat met die antieke Judese dadelpalm verbind word, is beroemd vir die langlewende ortodokse saad (d.i. lewenskragtig na uitdroging), waarvan etlike na 'n onbeplande berging van twee millenia lank, steeds ontkiem het.[20] Die oorlewingslimiet van behoorlik gestoorde sade is egter onbekend.[21]

'n Genoomstudie van die New York Universiteit se Abu Dhabi Sentrum vir Genomika en Stelselbiologie het aangedui dat gedomestiseerde dadelpalm-variëteite uit Noord-Afrika, insluitend welbekende variëteite soos die 'Medjool' en 'Deglet Nour', kruisings is tussen Midde-Oosterse dadelpalms en die Kretensiese dadelpalm, P. theophrasti. Dadelpalms verskyn in die argeologiese rekord in Noord-Afrika sowat 2 800 jaar gelede, wat suggereer dat hierdie kruising deur die Minoërs of Fenesiërs versprei is.[22]

Trosse dadelvrugte

Dadelpalms groei tipies tot 21–23 metres (69–75 ft) in hoogte,[7] met 'n alleenstaande stam, of 'n veelstammige groeivorm uit 'n enkele worstelstelsel. Die blare is 4–6 metres (13–20 ft) lank met stekels aan die blaarstingel, en veerspletig met ongeveer 150 blaartjies. Die blaartjies is 30 cm (12 in) lank en 2 cm (0,79 in) wyd. Die boom se kroon oorspan 'n wydte van 6–10 m (20–33 ft).

Die dadelpalm is diësies (of tweehuisig), aangesien die plante uitsluitlik manlik of vroulik is. Hulle kan maklik van saad verbou word, maar slegs 50% van die saailinge sal vroulik en gevolglik vrugtedraend wees, en die dadels van saailingplante is dikwels kleiner en van swakker kwaliteit. Meeste kommersiële plantasies gebruik gevolglik stiggies van kultivars wat 'n hoë opbrengs lewer. Plante wat uit stiggies gegenereer word sal 2-3 jaar vroeër vrugte voortbring as saailinge.

Dadels is van nature windbestuifde plante, maar in tradisionele oase-dadelverbouing en in moderne boorde word hulle slegs met die hand bestuif. In natuurlike omstandighede sal bestuiwing plaasvind met 'n gelyke getal manlike en vroulike plante. Met menslike bystand kan een manlike plant egter tot 100 vroulike plante bestuif. Aangesien die manlike plante slegs van kommersiële waarde is as bestuiwers, laat dit die verbouers toe om hulle hulpbronne vir 'n meerderheid vrugtedraende plante aan te wend. Sekere verbouers hou selfs geen manlike plante aan nie, aangesien manlike blomme met bestuiwingstyd by plaaslike markte beskikbaar is. Handbestuiwing word vanaf 'n leer deur 'n bedrewe werker uitgevoer, of deur van 'n lugblaasmasjien gebruik te maak. In sekere areas soos in Irak, sal die bestuiwer gebruik te maak van 'n spesiale klimapparaat wat om die stam en om sy rug vou (تبلية in Arabies genoem) om hom met die uitklim teen die stam vas te hou.

Dadels is ovaal-silindries, 3–7 cm (1,2–2,8 in) lank, en 2–3 cm (0,79–1,18 in) in deursnee. Wanneer ryp wissel hulle van helderrooi tot heldergeel van kleur, afhangend van die variëteit. 'n Dadels is 'n steenvrug en bevat 'n enkele pit van 2–2,5 cm (0,8–1,0 in) lank en 6–8 mm (0,2–0,3 in) dik. Drie vername kultivargroepe bestaan: sag (ondermeer 'Barhee', 'Halawy', 'Khadrawy' en 'Medjool'); semidroog (ondermeer 'Dayri', 'Deglet Nour' en 'Zahdi'), en droog (bv. 'Thoory'). Die tipe vrug word bepaal deur die glukose-, fruktose- en sukrose-inhoud.