Cradock-4

In 1983 is die Cradock-jeugvereniging (CRADOYA) gestig, met Goniwe as voorsitter en Calata as sektretaris. Die burgerorganisasie het hom beywer om die hoë huur, soos voorgestel deur die Oos-Kaapse administrasie, teen te staan. In Mei 1983 roep Goniwe 'n munisipale vergadering byeen om te beplan hoe die gemeenskap die hoë huur teen te werk. Die resultaat was die stigting van die Cradock-inwonersvereniging, bekend onder die Engelse akroniem CRADORA (Cradock Residents’ Association). As gevolg van druk deur die vereniging teen die huurstelsel, is die huur verlaag. Ná die stigting van die UDF op 20 Augustus 1983 word CRADORA by die vereniging gaffilieer.[2]

Om sy invloed te beperk, word Goniwe op 18 Oktober 1983 deur die Departement van Onderwys, in opdrag van die veiligheidspolisie, die pos van skoolhoof in Graaff-Reinet aangebied, wat hy van die hand wys. Goniwe doen aansoek om eerder 'n gewone onderwyser in Cradock te bly, maar die versoek word deur die departement teengestaan. In 'n verdere instruksie op 29 November 1983 deur die Departement van Onderwys word Goniwe ingelig oor sy verwagte verplasing met ingang 1 Januarie 1984. Met die steun van CRADOYA wys Goniwe dit van die hand, en nadat hy nie opdaag vir diensneming soos per instruksie nie, word hy deur die departement in kennis gestel dat hy uit diens ontslaan is met ingang 27 Januarie 1984.

Die gemeenskap het op 3 Februarie 1984 ter ondersteuning van Goniwe met 'n skoolboikot in Cradock begin, wat na die omliggende gebiede uitgebrei het en uiteindelik 15 maande geduur het.[2] Op 6 Maart 1984 is Goniwe aangestel as landelike organiseerder van die UDF. Goniwe en Calata se politieke verhoudinge lei daartoe dat die veiligheidspolisie, onder leiding van die nuutverplaaste majoor Eric Winter, drastieser stappe neem om op hul bedrywighede te spioeneer. Die stappe sluit in dat sy foonoproepe gemonitor word asook dat 'n sogenaamde tamatie, 'n elektroniese inluisterapparaat, alreeds in Februarie 1984 aangevra en goedgekeur is deur die Suid-Afrikaanse Polisie, en in Goniwe se huis te Quinastraat 44, Cradock, geplant is.[3]

Op 23 Maart 1984 is alle vergaderings van beide die CRADORA en CRADOYA verban, wat tot onrus in die gebied gelei het. Alhowel die onluste onderdruk is, het die destydse Minister van Finansies, Barend du Plessis, tydens 'n sitting van die Staatsveiligheidsraad voorgestel dat Goniwe en Calata “verwyder” word.[4] Op 30 Maart 1984 word Goniwe, Calata en Mbulelo Goniwe ('n neef van Goniwe), gearresteer kragtens artikel 28 van die Veiligheidswet. Madoda Jacobs, 'n hoofseun van die Lingelihle High School en stigter van die Lingelehle-studente-organisasie, asook 'n leier in beide COSAS en CRADOYA, is alreeds twee dae tevore in hegtenis geneem.[5] 31 Maart 1984 kondig die destydse Minister van Wet en Orde, Louis le Grange, aan dat alle vergaderings vir 'n periode van drie maande verban word.[4] Dit lei tot verdere spanning en onluste in die Lingelihle-woonbuurt, wat daartoe lei dat die Suid-Afrikaanse Polisie en die Suid-Afrikaanse Weermag op 27 Mei 1984 intree en die woonbuurt afsluit.[4]

Ter herdenking van die Soweto-opstand, wat in 1976 plaasgevind het, word 'n beroep op die gemeenskap gedoen om alle besighede wat deur wit mense besit word, te boikot. Tydens die voorval is meer as 200 persone aangekla van onder meer brandstigting, skade aan sakepersele en die bywoning van onwettige byeenkomste. In Augustus van 1984 word 'n sewedaagse boikot suksesvol gereël teen die aanhouding van die leiers. Op 10 Okotber 1984 word die aangehoudenes vrygelaat.[2] In Desember 1984 doen Goniwe 'n beroep op die gemeenskap om die boikot op aankope by besighede van wit mense voort te sit, wat lei tot die sogenaamde “Swart Kersfees”.[6] Op 17 Desember 1984 versoek CRADORA, onder leiding van Goniwe, dat die Lingelihle-dorpsraadlede bedank.[5]

Op 4 Januarie 1985 bedank die lede van die Lingelihle-dorpsraad as gevolg van intimidasie deur CRADORA. In dié tyd is daar ook samesprekings tussen Goniwe en Dane O’Grady, die derde sekretaris van die Amerikaanse Ambassade, waartydens die skoolboikot bespreek is.[5] Intussen het CRADORA verskeie vergaderings belê met die streeksbestuurder van die Departement van Onderwys en Opleiding, Giinther Merbold, met die doel dat Goniwe in sy pos herstel word. Alhoewel die saak as afgehandel en gesluit beskou was, is dit weer geopen en is daar as deel van die bespreking met Goniwe ooreengekom om 'n spesiale vergadering aan te vra sodat Goniwe die gemeenskap kan toespreek met die oog op die terugkeer van skoliere na skole, dus die afskaffing van die skoolboikot ná vyftien maande.[6]

Goniwe se politieke invloed het toegeneem en aanleiding gegee tot die sogenaamde “G-Plan” oftewel “Goniwe se plan”. Die plan het ingelsuit die vorming van straatkomitees waar die 17 000 inwoners van die gemeenskap verdeel is in sewe sones. Veertig aktiviste is afgevaardig om in elk van die sones vergaderings te hou waartydens beamptes verkies is. Die plan is deur die UDF as 'n bloudruk beskou en in ander streke toegepas.[2] In Junie 1985 het die ondersoek na die politieke bedrywighede van Goniwe, Mbulelo Goniwe, Calata en Jacobs verskerp. Mbulelo het bevestig dat die vier in dié tyd deur die staat geteiken is.[7]

Die eerste ondersoek na die sterftes van die Cradock-4, is ingevolge die Wet op Nadoodse Ondersoeke, Wet No. 58 van 1959, in 1987 onder leiding van landdros E de Beer geloods. Ingevolge die wet was daar vier afsonderlike ondersoeke, maar omdat die ondersoeke byna dieselfde was, is dit onder een ondersoeknommer hanteer.[11]

• Matthews Goniwe – Ondersoek No. 626/87
• Sicelo Mhlauli – Ondersoek No. 627/87
• Sparrow Mkonto – Ondersoek No. 628/87
• Fort Calata – Ondersoek No. 629/87

Op 22 Februarie 1989 bevind die magistraat dat die Cradock-4 deur “onbekende persone” vermoor is.[11][4]

'n Tweede ondersoek, onder leiding van regter Neville Zietsman, het op 29 Maart 1993 begin nadat die destydse President van die Republiek van Suid-Afrika, FW de Klerk, die ondersoek aangevra het as gevolg van 'n berig op 22 Mei 1992 deur die koerant New Nation. Die ondersoek het bevind dat die Suid-Afrikaanse veiligheidsmagte wel verantwoordelik was vir die moord op die Cradock-4, maar dat geen individuele persone verantwoordelik gehou word nie.[4]

Tydens 'n sitting van die Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK) in Desember 1999 is amnestie geweier aan ses veiligheidspolisielede wat betrokke was by die moorde. Die ses was: die voormalige veiligheidstakhoof kolonel Harold Snyman, Eric Alexander Taylor, Gerhardus Johannes Lotz (wat in 2016 selfmoord gepleeg het),[12] Nicolaas Janse van Rensburg, Johan van Zyl en Hermanus Barend du Plessis. Amnestie is vir al ses geweier.[13]