Coenraad de Buys

Buys stam af van 'n Franse Hugenoot met die familienaam Du Bois, wat in die Nederlandstalige omgewing van die Kaap eers De Buys en later Buys geword het. 'n Mens kan die geleidelike naamsverandering aanvaar omdat die van Buys toe reeds aan die Kaap bestaan het. Coenraad se oupagrootjie was 'n wingerdsnoeier van Calais wat hom in die Cogmanskloofomgewing gaan vestig het. Hy was 'n welvarende boer en was gereeld in regsgedinge betrokke. Kleinseun Coenraad is op 'n onbekende datum aan die Wagenboomsrivier naby Montagu gebore. Op 24 Oktober 1762 word hy in Kaapstad gedoop. Sy kinderjare bring hy op sy pa se plaas Ezelsjagt deur en geniet daar basiese onderwys.

Op die ouderdom van 21 jaar was dit reeds duidelik dat hy 'n stormagtige toekoms tegemoet gaan. Hy raak betrokke by die opstand in Graaff-Reinet teen die koloniale bewind en was 'n burger van die kortstondige republiek in Graaff-Reinet. Die nuwe Britse administrasie onder goewerneur Macartney verklaar hom voëlvry en loof 'n beloning van 1 000 riksdaalders uit vir die persoon wat Buys aankeer – lewend of dood. Met die eeuwisseling bevind Buys hom by Gaika se Xhosas oor die Groot-Visrivier. Een ambisie van Buys was om Lourenco Marques (vandag Maputo) te bereik. Met volgelaaide waens gaan sy geselskap van 20 man (insluitende 2 vroue) deur die gebied van Gaika. Dit was 'n mislukking. Hierna vestig Buys hom by dr. J.T. van der Kemp, sendeling van die Londense Sendinggenootskap, op Bethelsdorp. Hy tree op as tolk en adviseur en verwek kinders by Mary, 'n inheemse vrou. Buys verhoed dat Van der Kemp die kinders doop, omdat hy van mening was dat dit verkeerd is om buite-egtelike kinders te doop. Buys het verhoudings met verskeie vroue van alle moontlike etniese afkomste gehad. Hy en sy uitgebreide familie het getrou die Bybel gelees en hy het homself as 'n patriarg soos Moses begin sien. Op Bethelsdorp ontmoet hy ook goewerneur J.W. Janssens, wat Buys beskryf as intelligent, maar uiters gevaarlik. Die reisiger Lichtenstein en kommissaris De Mist meld dat Buys besonder lank en groot gebou is en vriendelik, beskeie, maar geslepe is. Genl. Dundas, die Britse militêre bevelvoerder aan die Kaap, hef die voëlvryverklaring van Buys op. Omdat hy die Engelse wantrou en 'n hekel aan hulle het, maak hy nie dadelik hiervan gebruik om na die Kaap terug te keer nie. Verhoudinge tussen Buys en Gaika het so versleg dat hy 'n geselskap van 60 mense (swart, wit en gekleurd) met 3 waens, 'n kar, 300 beeste en 25 perde lei op soek na Maputo. Kort na die einde van die eerste Britse besetting van die Kaap vestig hy hom naby die Attaquaskloof – waarskynlik by die huidige Buysplaas aan die Gouritsrivier. Sy versoek aan die owerhede om sy vlugtelingstatus op te hef, was geslaagd. Gou ondervind hy weer probleme, dié keer met die bure oor water- en weiregte. Hy lewer ook getuienis teen hulle by die Swarte Ommegang se sitting op George, met die gevolg dat hy toe weer moet versit.

Buys lei nou 'n bende Griekwa-veediewe na die gebied noord van die Oranjerivier teen die Betsjoeanas. Om sy agtervolgers te ontwyk, verhuis hy met sy seuns na die gebied noord van die Vaalrivier. Gerugte van sy dood blyk ongegrond te wees toe hy in 1820 in Betsjoeanaland uitslaan. Rondom 1825 vestig hy hom en sy groot familie by die Soutpansberge. Oorlewering wil dit hê dat hy toe nog een poging aangewend het om na Mosambiek te gaan. Kort na sy vertrek sterf sy vrou en so misluk dié poging ook. Een aand het hy alleen vertrek. Hier loop sy spoor dood. In gerugte word beweer dat hy later in Sofala met 'n meisie uit Goa getrou het en ook daar in Portugees-Oos-Afrika (vandag Mosambiek) 'n Buys-clan nalaat.

Coenraad Buys se laaste voorspelling dat die blankes hom later na die gebied noord van die Vaal sou volg, is bewaarheid. Louis Tregardt het Buys se seuns Gabriël en Doors in 1837 in die Soutpansberge raakgeloop. Beide seuns was van groot hulp vir Tregardt en later Potgieter se trekke. In hierdie vroeë jare was daar 'n goeie verhouding tussen die Buys-familie en die Voortrekkers. Weens hulle blanke bloed is die Buyse as bondgenote beskou in die Voortrekkers se stryd om in die Transvaal te vestig. Tregardt verwys gereeld na die seuns in sy dagboek. In 1888 ken pres. Kruger vier plase naby die sendingstasie Buysdorp in die Soutpansberge aan die Buyse toe. Die Buys-familiestam woon nog daar as 'n opsigselfstaande gemeenskap.

Buyskop, 4km noord van Bela-Bela, is na Coenraad Buys genoem. Dit was ook die halfwegstasie vir die poskoetsdiens tussen Pretoria en Pietersburg. Klip uit die Buyskop is gebruik vir die bou van die Uniegebou in Pretoria.

• Malherbe, D.F. du T.: Stamregister van die Suid-Afrikaanse volk. Stellenbosch: Tegniek, 1966
• Schoeman, A.E.: Coenraad de Buys, the first Transvaaler (sic). Pretoria: J.H. de Bussy,1938
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, vol.2. Kaapstad: Nasou, 1970.
• Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel 2. Kaapstad: Tafelberg, 1972 ISBN 0-624-00368-X
• Snyman, Dana: Die Groot Een se half eenkantmense. By, Die Burger, Saterdag 10 September 2011.
• Steyn, Pieter en Cornél van Heerden: Op Buysdorp is almal familie. Die Burger, 4 April 2016.
• Venter, Al J.: Coloured - a profile of two million South Africans. Kaapstad: Human & Rousseau, 1974. ISBN 0-7981-0462-7