Chili

Tulor-nedersetting (800 v.C. tot 1100 n.C.) van die Atacameños in die noorde van Chili

Cerro Grande de La Compañía het een van die mees suidelike vestings van die Inka-ryk gehuisves

Die oudste spore van menslike vestigings is meer as 18 500 jaar oud en is in Monte Verde gevind.[21] Dit is in die suidelike Sentraal-Chili suidwes van Puerto Montt geleë en hoort tot die oudste menslike nedersettings op die Amerikaanse vasteland wat ooit gevind is.

In oases binne die Atacamawoestyn van Suid-Peru en Noord-Chili het tussen 8000 en 2000 v.C. die Chinchorro-kultuur bestaan, ’n jagter-versamelaar-volk wat veral vir hul mummies bekend staan. Omtrent 2000 v.C. het in die noorde landbou en mak maak van vee opgekom. Omtrent 600 n.C. is die Paaseiland deur Polinesiese volke bevolk wat ná sowat 400 jaar hul bloeitydperk beleef en die bekende moai opgerig het.

Vanaf 1493 tot 1527 het die noorde van die huidige Chili aan die Inka-ryk behoort. Die Mapuche het baie pogings wat die Inkas onderneem het om die gebied te verower, ten spyte van hul gebrek aan staatsorganisasie, suksesvol weerstaan.[22] Hulle het teen Sapa Inka Tupac Yupanqui en sy weermag geveg. Die gevolg van die bloedige drie-dae-konfrontasie wat as die “Slag van die Maule” bekend staan, was dat die Inka se verowering van Chileense gebiede aan die Maule-rivier geëindig het.[23]

Pedro de Valdivia, die eerste koninklike goewerneur van Chili (1540–1547)

Pedro de Valdivia stig Santiago de Chile – skildery deur Pedro Lira in 1889

Die Arauco-oorlog. Die skildery toon ’n vrou wat tydens ’n malón deur Mapuche ontvoer word

Lautaro, leier van die Mapuche (1553–1557)

Chileense patriotte – skildery deur Johann Moritz Rugendas

Nadat Christophorus Columbus die Amerikas in 1492 vir Spanje ontdek het, het die Europese verkenning en verowering van die twee kontinente begin. In 1520 het die Portugese ontdekkingsreisiger Ferdinand Magellaan in diens van Spanje die Straat van Magellaan tydens sy omseiling van die wêreld ontdek. Die naaste Europeërs, wat die gebied van Chili bereik het, was Diego de Almagro el Mozo, ’n Spaanse conquistador en mededinger van Francisco Pizarro, en sy gevolgskap. Hulle het in 1535 vanaf Peru vertrek op soek na goud in die suide, maar is deur die inheemse bevolking teruggedryf. Die eerste blywende Europese nedersetting, Santiago de Chile, is op 12 Februarie 1541 deur Pedro de Valdivia gestig. Sedert 1542 het Chili deel uitgemaak van die Vise-Koninkryk Peru.[23]

Hoewel die Spanjaarde nie die omvattende goud- en silwer-rykdom waarna hulle gesoek het gevind het nie, het hulle die landbou-potensiaal van Chili se sentrale vallei ontdek. Dus het Chili ’n belangrike verskaffingsvennoot van landbougoedere vir ander Spaanse kolonies geword.[24]

Die Spanjaarde kon danksy die weerstand van die Mapuche-bevolking nie die suidelike gebiede verower nie. Die konflik, wat as die Arauco-oorlog bekend staan, was ’n lang stryd, waarin vreedsame fases met skermutselinge gewissel het. Dit het ’n aanlopende Spaanse kolonisasie van die suide verhoed, aangesien nedersettings en vestings kort ná hul stigting weer deur die inheemse bevolking verwoes is. Een van die bekendste Mapuche-leiers tydens die Arauco-oorlog was Galvarino. Vanaf 1602 het die Bío Bío-rivier de facto die suidelike grens van die Spaanse kolonie gevorm. Die suksesvolle weerstand deur die Mapuche het die Spanjaarde in 1641 gedwing om hulle onafhanklikheid in die verdrag van Quillín te erken. Daarmee het die Bio Bío-rivier die noordelike grens van die Mapuche-staat geword en die Mapuche die enigste inheemse bevolking van Latyns-Amerika wat in hul eie landgebied geregeer het. Hoewel daar dan ook herhaaldelik onsuksesvolle pogings onderneem is om die gebied te verower, het die grensverloop tot die einde van die koloniale heerskappy bestaan. Eers onder president José Joaquín Pérez, wat in 1861 die “vreedsame sluiting van Araukanië” begin het, het die onafhanklike Republiek Chili die suidelike gebied in 1883 verower.

Benewens die stryd teen die inheemse bevolking het ernstige aardbewings, tsoenamis en vulkaniese uitbarstings ook die ontwikkeling van dié land belemmer. Baie stede is heeltemal vernietig, soos Concepción in 1570 en Valdivia in 1575. Die Chileense kusstede is tydens die 16de en 17de eeue blootgestel aan gereelde aanvalle deur Engelse seerowers; onder andere het Francis Drake in 1578 Valparaíso verower en ’n skip vol Chileense wyn gekaap.

In 1609 is die Kapiteinsgeneraliteit Chili gestig wat in afhanklikheid van die Vise-Koninkryk Peru gestaan het. In 1778 het Chili ’n soewereine Kapiteinsgeneraliteit met handelsvryheid binne die Spaanse Koninkryk geword.

Die vier stigters van die Chileense Republiek (v.l.n.r.): José Miguel Carrera, Bernardo O’Higgins, José de San Martín en Diego Portales

Argentynse en Chileense troepe onder José de San Martín tydens die slag van Chacabuco op 12 Februarie 1817

Proklamasie en sweer van die onafhanklikheid van Chili – skildery deur Pedro Subercaseaux Errázuriz in 1945

Fiestas Patrias van Chile, 1854

Die Esmeralda sink tydens die seeslag voor Iquique gedurende die Salpeteroorlog op 21 Mei 1879

Die grensverloop tussen Peru, Bolivië en Chili voor en na die Salpeteroorlog van 1879. Die geskakeerde streke behoort nou aan Chili en Argentinië

Die Chileense vloot se aanval op Valparaíso tydens die Chileense burgeroorlog van 1891

Nadat die Spaanse vaderland tydens die Napoleontiese Oorloë deur Frankryk beset is en Napoleon sy broer Josef Bonaparte in 1808 as koning van Spanje aangestel het, het Chili na onafhanklikheid begin streef. Op 18 September 1810 is ’n junta gevorm, wat sy lojaliteit met Ferdinand VII, die afgesette monarg van Spanje, verklaar en ’n outonome republiek binne die Spaanse Ryk geproklameer het. Hierdie datum word as die begin van onafhanklikheidswording in Chili gevier.

As gevolg van hierdie ontwikkeling het die beweging vir volle onafhanklikheid onder leierskap van José Miguel Carrera (een van die mees bekende patriotte) en sy twee broers Juan José en Luis Carrera wyer steun ervaar. Spaanse pogings om sy beheer oor sy koloniale ryk in die Amerikas tydens die Reconquista weer in te stel het tot ’n uitgerekte stryd gelei, insluitend binnegevegte onder Bernardo O’Higgins, wat Carrera se leierskap bevraagteken het.

Die afwisselende oorlogvoering het voortgeduur tot 1817. Terwyl Carrera in Argentynse ballingskap was, het O’Higgins en die anti-Carrera kohort José de San Martín, held van die Argentynse Onafhanklikheidsoorlog, ’n weermag gelei wat die Andes oorsteek en die rojaliste in Chili verslaan het. Op 12 Februarie 1818 is Chili as ’n onafhanklike republiek geproklameer.

Met die patriotte se neerlaag in die slag van Rancagua op 1/2 Oktober 1814 het Spanje weer die mag in Chili oorgeneem, maar in die slag van Chacabuco tussen 12 en 14 Februarie 1817 het ’n Argentyns-Chileense weermag onder generaal José de San Martín die Spanjaarde verslaan. Met die slag van Maipú op 5 April 1818 is die Spaanse heerskappy teindelik beëindig. San Martín het ten gunste van Bernardo O'Higgins afstand van sy presidentskap gedoen. Spanje het die onafhanklikheid van Chili eers op 24 April 1844 amptelik erken.

Die politieke opstand het min sosiale veranderinge gebring en die 19de eeuse Chileense gemeenskap het die essensie van die gestratifiseerde koloniale sosiale struktuur bewaar wat grootliks beïnvloed is deur die regerende klas en die Rooms-Katolieke Kerk. Die bedanking en selfballingskap van generaal O’Higgins in 1823 het nie ’n einde aan die politieke binnegevegte gebring nie. Die burgerlike konflik met fokus hoofsaaklik op die kwessies van antiklerikalisme en regionalisme het voortbestaan. Hierdie gebeure het tot die Chileense burgeroorlog van 1829–1830 tussen konserwatiewe Pelucones en die liberaalgesinde Pipiolos gelei. Dié konflik is beëindig met die nederlaag van die liberale kragte en die goedkeuring van ’n nuwe grondwet in 1833 wat van krag sou bly tot in 1925.

Vanaf 1836 tot 1839 het die Peru-Boliviaanse Konfederasieoorlog teen Bolivië en Peru plaasgevind wat deur die Argentyns-Chileense alliansie gewen is. Ná die oorlog is die Peru-Boliviaanse Konfederasie ontbind en Peru moes sy skuldlas vir die Chileense ondersteuning tydens die onafhanklikheidsoorlog teen Spanje betaal.

Ná die opkoms van liberale burgerregtebewegings en geïnspireer deur die Europese Rewolusies van 1848 het die Chileense Rewolusie in April 1851 uitgebreek, toe die liberale gepoog het om die konserwatiewe regering onder president Manuel Montt omver te werp en die Chileense Grondwet van 1833 af te skaf. Ná verskeie gevegte en beleërings teen die einde van Desember 1851 het regeringsmagte die opstand eindelik onderdruk.

Op 17 September 1865 het Chili oorlog teen Spanje verklaar, nadat Spanje gepoog het om met militêre ingryping groter invloed in Peru te verkry. Tydens die Spaans-Suid-Amerikaanse oorlog het die seeslae van Papudo en van Abtao by die Chiloé-eiland plaasgevind. Op 5 Desember 1865 het Peru ’n alliansie met Chili gesluit om teen die gemeenskaplike vyand te veg. Die Spanjaarde het op 31 Maart 1866 die hawestad Valparaíso massief gebombardeer, maar die konflik met Spanje kon eers tydens die verdrae van 1871 en 1883 finaal opgelos word.

Tydens die 19de eeu is daar ’n toenemende emigrasie van nie-Spaanse Europeërs ná Chili, waaronder Duitsers, wie se spore veral in die suidelike en sentrale deel van dié land nog gesien kan word (Valdivia, Osorno, Puerto Montt, Puerto Varas, Frutillar, Puerto Natales).

Tydens die Salpeteroorlog vanaf 1879 tot 1884 het Chili die Atacamawoestyn, destyds deel van Bolivië en Peru, Lima en Peru se kuslyn beset. In die vredesverdrag van 1904 het Bolivië sy vrye toegang tot die Stille Oseaan aan Chili oorhandig. In die verowerde gebiede is later groot koperneerslae gevind: Chuquicamata, die grootste kopermyn ter wêreld, is in dié gebied geleë. Peru het in die verdrag van Ancón die huidige gebiede van Arica, Parinacota en Tarapacá as ’n vergoeding aan Chili oorhandig.

Politieke verskille tussen die destydse president van Chili, José Manuel Balmaceda, en die Chileense kongres in Januarie het tot die uitbreek van die Chileense burgeroorlog van 1891 gelei. Dié oorlog het twee kampe gehad: aan die een kant die Chileense weermag, wat die president ondersteun het, en aan die ander kant die Chileense vloot, wat die kongres ondersteun het. Nadat die Chileense vloot die weermag verslaan het, het president Balmaceda selfmoord gepleeg.

Ondanks die grensverdrag van 1881 met Argentinië het die grensgeskil in 1893 vererger, omdat die kontrak die Andes as grens vermeld het: Die grenslyn verloop “oor die hoogste berge wat die waterskeiding vorm”. Op sommige gebiede het hierdie definisie tot omstrede resultate gelei. In die noorde het Bolivië met Argentinië ’n deel van die Puna teen Tarija geruil, nadat Chili die Puna-streek in die Salpeteroorlog beset het. ’n Wapenwedloop het tussen Chili en Argentinië begin. Slegs deur ’n arbitrasieproses kon die grenskonflik in 1902 beëindig word. Patagonië en Vuurland is opnuut verdeel, waarby Chili 54 000 km² en Argentinië 40 000 km² ontvang het. Die grensgeskil met Bolivië is in 1904 in ’n vredesverdrag finaal beëindig. Hierdie ooreenkoms is volgens internasionale reg bindend, maar word gedeeltelik deur Bolivië, wat toegang tot die Stille Oseaan eis, bevraagteken.[25][26]

Augusto Pinochet, diktator tussen 1973 en 1990

Italiaanse immigrante in Capitan Pastene in Suid-Chili in 1910

Die Beagle-kanaal tussen Argentinië en Chili

Salvador Allende, president vanaf 1970 tot 1973

Kaart van die Beagle-kanaal met die huidige grensverloop

Chili het tydens die Eerste Wêreldoorlog neutraal gebly, maar die binnelandse situasie was nog steeds onstabiel. Net twee seeslagte het tydens die Groot Oorlog voor die Chileense kus plaasgevind, waaraan Chili nie deelgeneem het nie: Die Slag van Coronel op 1 November 1914 en die Slag van Más a Tierra op 14 Maart 1915; albei tussen die vlotte van die Verenigde Koninkryk en die Duitse Keiserryk. President Arturo Alessandri is in 1924 deur ’n militêre staatsgreep afgesit. Toe in 1925 ’n nuwe grondwet bekend gestel is, het hy in Maart 1926 egter die mag weer oorgeneem. Tot 1932 kon Carlos Ibáñez del Campo dié land met diktatoriese middels die langste tydperk beheers. In 1932 is die grondwetlike orde herstel en die Radikale Party het in die volgende 20 jaar die sterkste politiese krag geword.

Chili is deur die Groot Depressie van 1929/30 swaar geskud. Die pryse vir die belangrikste uitvoerprodukte koper en salpeter het dramaties getuimel. Vanaf die 1930’s het ’n stadige herstel in dié land plaasgevind wat in 1938 deur ’n staatsgreeppoging deur die Nasionaal-Sosialistiese Beweging van Chili en die daaropvolgende slagting onderbreek is.

Die langste tyd van die Tweede Wêreldoorlog het Chili uit oorweging vir die talle Duits-Chilene neutraal gebly, maar in 1944 het president Juan Antonio Ríos Morales besluit om aan die kant van die Geallieerdes die oorlog toe te tree. Die invloed op die oorlog was nie juis veel nie.

Op 24 Oktober 1945 het Chili ’n stigterslid van die Verenigde Nasies geword,[27] op 31 Desember 1945 ’n lidland van die Internasionale Monetêre Fonds[28] en die Wêreldbank,[29] en op 30 April 1948 ’n stigterslid van die Organisasie van Amerikaanse Lande.[30]

Op 22 Mei 1960 is Chili deur die sterkste aardbewing, wat nog ooit waargeneem is, geskud. Dit het tot ’n reusetsoenami gelei wat groot dele van die kus verwoes het en die lewens van meer as 1 655 mense geëis het.

Vanaf 30 Mei tot en met 17 Junie 1962 het Chili as gasheer van die 7de FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi opgetree wat deur Brasilië gewen is.

In 1969 het Chili ’n stigtingslid van die Andesgemeenskap geword, maar het dit in 1976 weer verlaat en is tans ’n geassosieerde lid.

Danksy die tydelike ondersteuning van die Christelik-Demokratiese Party het Chili in 1970 die eerste land in Latyns-Amerika geword, waar ’n marxistiese politikus, Salvador Allende, demokraties as staatshoof verkies is. Ná Kuba was Chili wel die tweede land in die Amerikas onder ’n sosialistiese regering. Dit het gelyk asof die sogenaamde domino-effek, wat in 1954 deur die Amerikaanse president Dwight D. Eisenhower opgestel is, bevestig word.[31]

Allende het voortgegaan met die politieke, ekonomiese en sosiale hervormings van sy Christelik-Demokratiese voorganger Eduardo Frei, wat die kopermynbou genasionaliseer en landhervormings begin het, maar uiteindelik het sy pogings om sosialistiese hervormings op ’n vreedsame manier deur te voer tot ekonomiese en politieke chaos gelei. Ná drie jaar is Allende se bewind op 11 September 1973 in ’n bloedige staatsgreep omvergewerp en hy het aansluitend selfmoord gepleeg. Hierdie staatsgreep is tydens Richard Nixon se presidentskap deur die Verenigde State se buitelandse intelligensiediens Central Intelligence Agency in ’n groot mate ondersteun.[32]

Tydens Pinochet se bewind het duisende menseregteskendings soos marteling, sluipmoorde en ’n onbekende aantal mense wat verdwyn het (Desaparecidos), plaasgevind. Veral opposisiepolitici en aanhangers van Allende is in konsentrasiekampe aangehou en in die Estadio Nacional de Chile in Santiago de Chile vermoor. In teenstelling hiermee is die liberale ekonomiese strukturele hervormings onder Pinochet hoofsaaklik deur ekonomiese kenners van die Verenigde State ondersteun.

In Desember 1978 het die Beagle-konflik tot groot spanning met Argentinië gelei. Op 22 Desember het Argentinië tydens Operasie Soberanía met ’n inval op die vastelandse Chili en die drie onbewoonde eilande Lennox, Picton en Nueva begin. Nadat die Argentynse junta tot ’n bemiddeling deur pous Johannes Paulus II ingestem het, is die inval ná ’n paar ure gestop.

Op 11 September 1980 is ’n nuwe grondwet in ’n omstrede volkstemming aangeneem en generaal Pinochet het vir ’n termyn van agt jaar die president van die republiek geword. Nadat Pinochet die oppergesag oor dié land verkry het, het ’n paar honderd Chileense rewolusionêre by die Sandinistiese weermag in Nicaragua, guerrilla-magte in Argentinië of oefenkampe in Kuba, Oos-Europa en Noord-Afrika aangesluit.

Tydens die Falklandoorlog van 1982 het Chili die Verenigde Koninkryk teen Argentinië ondersteun[33] en ná die Argentynse neerlaag is die vriendskap- en vredesverdrag in 1984 tussen Chili en Argentinië onderteken. In 1988 het 55% van die Chilene in ’n referendum teen ’n verdere ampstermyn van Pinochet gestem. Chili was tot in 1990, toe die eerste vrye verkiesings gehou is, onder die militêre bewind van generaal Augusto Pinochet.

In November 1994 het dié land by die APEC aangesluit.[34] Op 1 Januarie 1995 het Chili ’n stigterslid van die Wêreldhandelsorganisasie geword.[35]

Los 33 poseer saam met die destydse Chileense president Sebastián Piñera en die eerste dame Cecilia Morel in die presidensiële paleis op 24 Oktober 2010

Die destyds vyf demokraties verkose Chileense presidente sedert 1990 (v.l.n.r.): Ricardo Lagos (2000–2006), Michelle Bachelet (2006–2010 en 2014–2018), Sebastián Piñera (2010–2014 en 2018–2022), Patricio Aylwin (1990–1994) en Eduardo Frei Ruiz-Tagle (1994–2000) tydens die 200-jaar-viering van Chili se onafhanklikheid in 2010

Op 23 Mei 2008 was Chili ’n stigterslid van die Unie van Suid-Amerikaanse Nasies en op 23 Februarie 2010 van die Gemeenskap van Latyns-Amerikaanse en Karibiese Lande. Op 27 Februarie 2010 het ’n sterk aardbewing groot dele van die infrastruktuur in die suide van dié land vernietig en tot ’n tsoenami gelei wat die lewe van meer as 500 mense geëis het.[36] Op 7 Mei 2010 het Chili by die OESO aangesluit en sodoende ná Meksiko die tweede Latyns-Amerikaanse lidland van dié organisasie geword.[37]

Chili het wêreldwye simpatie ontvang vir die suksesvolle redding van 33 vasgekeerde mynwerkers (Los 33, letterlik “Die 33”) in 2010. Op 5 Augustus 2010 het die toegangstonnel van die San Jose koper- en goudmyn in die Atacamawoestyn, naby Copiapó in die noorde van Chili, ingestort en 33 mans 700 meter onder die grond vasgekeer. ’n Reddingspoging is deur die Chileense regering van stapel gestuur; die mynwerkers is 17 dae later opgespoor. Al 33 mans is op 13 Oktober 2010 binne 24 uur na die oppervlak gebring, ’n moeisame taak wat op televisie oor die hele wêreld uitgesaai is.[38]

Op 16 September 2015 het ’n sterk aardbewing by Illapel wat 8,3 op die moment-magnitude-skaal gemeet het ’n tsoenami veroorsaak en die lewe van 12 mense geëis. Daar was binne ’n kort tydjie ’n tweede aardbewing wat meer as 8,0 op die moment-magnitude-skaal gemeet het ná die een op 1 April 2014 met 8,2 naby Iquique.

In 2019/20 is landswye protes in reaksie op die Santiago-moltrein se verhoogde vervoerkoste, die toenemende lewenskoste, privatisering en die toenemende ongelykheid in dié land aangeteken.[39] Op 15 November het die meeste politieke partye in die nasionale vergadering ’n ooreenkoms onderteken vir ’n nasionale referendum in April 2020 vir die opstel van ’n nuwe grondwet, wat later weens die wêreldwye Covid-19-pandemie na Oktober uitgestel is.[40] Op 25 Oktober 2020 het 78,28% van die Chilene ten gunste van ’n nuwe grondwet gestem, terwyl 21,7% dié voorstel verwerp het. Die kiesersopkoms was 51%. Tussen 15 en 16 Mei 2021 is ’n verkiesing vir die Grondwetlike Konvensie gehou.[41]

Op 19 Desember 2021 is die kandidaat van die linkse koalisie, die 35-jaarige Gabriel Boric, as Chili se nuwe president verkies.[42] Hy is op 11 Maart 2022 as opvolger van Sebastián Piñera ingehuldig en het sodoende dié land se jongste president nog geword.[43] Van Gabriel Boric se 24-kabinetslede is 14 vroue.[44]

Chili bestaan uit 15 streke, 54 provinsies en 346 distrikte. Chili maak daarnaas ook aanspraak op ’n gedeelte van Antarktika (Antártica Chilena), alhoewel hierdie vasteland algemeen as supranasionaal en besit van die wêreldgemeenskap beskou word.

Streke van Chili
Nommer	Streek	Hoofstad	Oppervlakte (km²)	Bevolking	Administratiewe kaart
XV	Arica en Parinacota	Arica	16 873,3	213 816	Administratiewe kaart van Chili
I	Tarapacá	Iquique	42 225,8	300 021
II	Antofagasta	Antofagasta	126 049,1	547 463
III	Atacama	Copiapó	75 176,2	292 054
IV	Coquimbo	La Serena	40 579,9	707 654
V	Valparaíso	Valparaíso	16 396,1	1 734 917
RM	Metropolitana de Santiago	Santiago	15 403,2	6 685 685
VI	Libertador General Bernardo O'Higgins	Rancagua	16 387,0	877 784
VII	Maule	Talca	30 296,1	968 336
VIII	Biobío	Concepción	37 068,7	1 971 998
IX	La Araucanía	Temuco	31 842,3	913 065
XIV	Los Ríos	Valdivia	18 429,5	364 592
X	Los Lagos	Puerto Montt	48 583,6	798 141
XI	Aysén del General Carlos Ibáñez del Campo	Coyhaique	108 494,4	99 609
XII	Magallanes y Antártica Chilena(1)	Punta Arenas	132 297,2	159 468
Chili		Santiago	756 102,4	16 634 603

⁽¹⁾ insluitend Antártica Chilena, met ’n totale oppervlakte van 1 382 554,8 km²

Chili se klimaatsones strek vanaf die wêreld se droogste woestyn in die noorde oor Mediterreense klimaat in die sentrum, vogtige subtropiese klimaat op Paaseiland tot Oseaniese klimaat, insluitende bergtoendra en gletsers in die ooste en suide.[10] Volgens die Köppen-stelsel huisves Chili binne sy grense minstens sewe groot klimatiese subtipes. In die meeste van dié land kom vier seisoene voor: somer (Desember tot Februarie), herfs (Maart tot Mei), winter (Junie tot Augustus) en lente (September tot November).

’n Andeskondor in die Chileense Andes

Die Chileense wasklok is die nasionale bloom van Chili

Magellaanpikkewynne naby Punta Arenas

’n Chileense heuningpalm

Weens sy enorme uitbreiding van meer as 4000 km beskik Chili oor ’n groot aantal biome. In die noorde is die Atacamawoestyn geleë: die droogste gebied op aarde. Hier groei veral plante soos kaktusse (Cactaceae) en sukkulente. Ander plante kan net in die Andes of langs die kus groei. Elke paar jaar word die Atacamawoestyn ná sterk reënval vir ’n paar dae deur miljoene blomme oortrek en staan dan as Bloeiende Atacamawoestyn (Desierto Florido) bekend. Langs die koue kuslyn van Noord-Chili hou Humboldt-pikkewyne (Spheniscus humboldti), pelikane (Pelecanus) en Patagoniese seeleeue (Otaria flavescens).

Verder suid sluit die steppe met droë grasland aan wat veral plante soos Yareta (Azorella compacta) en Boldo-struike (Peumus boldus), asook diere soos guanacos (Lama guanicoe) huisves. Binne die kusgebergtes en die Andes groei miswoude, waar boomvarings (Cyatheales) voorkom. Hier leef veral vicuñas (Vicugna vicugna) en Andesherte (Hippocamelus). Die Andeshert word saam met die Andeskondor (Vultur gryphus) op die Chileense wapen vertoon. Daarbenewens kom hier ook chinchillas en poemas (Puma concolor) voor. In die woude leef veral Hertagtiges (Cervidae), Chileense woudkatte (Leopardus guigna), vosse en kolibries (Trochilidae).

Die Andeskondor is een van die grootste voëls ter wêreld en Chili se nasionale voël. Hy is byna oor die hele gebied van Chili versprei. In Sentraal-Chili groei bome soos die heuningpalm (Jubaea chilensis) en Araucariaceae. Flaminke (Phoenicopteridae) kom veral aan die sentrale soutmere voor.

In Suid-Chili kom gematigde reënwoude voor, waar bome soos sipresse (Cupressus), dennebome (Pinus), lorke (Larix), populierbome (Populus) en Antarktiese skynbeuke (Nothofagus antarctica) groei. Hier leef veral diere soos die Patagoniese seeleeue en Magellaanpikkewynne (Spheniscus magellanicus).

Patagonië bestaan uit uitgestrekte steppes en halfwoestyne, aan die suidwestelike kus kom die sogenaamde Magellaanse Tundra voor. Groot dele van die streke Aisén en Magallanes is met ys bedek, sodat daar geen plantegroei meer gevind kan word nie.

Vuurland word deur groot moerasse gekenmerk. Hier groei net ’n paar bome soos die Lenga-Suidbeuke (Nothofagus pumilio), Magellan-Suidbeuke (Nothofagus betuloides) en Coihue-Suidbeuke (Nothofagus dombeyi). In die droë suide van Vuurland leef uiles (Strigiformes), Magellaanvosse (Lycalopex culpaeus) en Darwin se nandoes (Rhea darwinii).

Gabriel Boric, die huidige president van Chili

Vlag en grondwet van Chili

Volgens die grondwet van 1980 is Chili ’n unitêre presidensiële grondwetlike republiek met die president as regeringshoof en hoogste verteenwoordiger van dié staat. Dié huidige grondwet is in 1980 onder Augusto Pinochet se diktatorskap uitgewerk en in ’n omstrede referendum op 11 September 1980, wat nie demokratiese vereistes voldoen het nie, goedgekeur. Sedertdien is dié grondwet verskeie kere verander, die laaste keer in 2005, waar Pinochet se laaste ondemokratiese verskynsels verwyder is. Onder andere is die posisies van aangestelde senatore en senatore vir die lewe asook die president se reg om die hoofbevelvoerders van die gewapende magte te onttrek verwyder en die president se ampstermyn van ses tot vier jaar verkort.[46] Die Palacio de La Moneda huisves die setel van die Chileense president.

Die Chileense president word vir ’n ampstermyn van vier jaar verkies, waarby ’n tweede ampstermyn moontlik is, maar nie onmiddellik daaropvolgend nie. Dié president is verantwoordelik vir beide die regering en die staatsadministrasie. Dié president, volgens die Amerikaanse model gelyktydig eerste minister, benoem sy regering wat uit ministers, ondersekretarisse, streeksintendante (een vir elke streek) en provinsiale goewerneurs (een vir elke provinsie) bestaan. Dié president kan dekrete uitvaardig wat deur die wet bekragtig word. Daarbenewens kan hy die opperbevelhebber van die gewapende magte benoem.

Sien ook: Chileense Lugmag

Die nasionale kongres se setel in Valparaíso

President Sebastián Piñera (2010–2014 en 2018–2022) spreek die Chileense parlement toe

Die nasionale kongres (Congreso Nacional) bestaan uit twee kamers: die huis van afgevaardigdes (Cámara de Diputados) met 120 lede en die senaat (Senado) met 38 senatore. Senatore dien vir agt jaar met gesteierde terme, terwyl afgevaardigdes elke vier jaar verkies word. Beide die afgevaardigdes en die senatore word direk deur die bevolking verkies.

Vir die afgevaardigdes se verkiesings bestaan Chili uit 60 kiesafdelings, waar elke vier jaar twee afgevaardigdes gekies word. Die eerste geplaaste partyalliansie stuur beide afgevaardigdes, wanneer dit twee keer soveel stemme as die opposisie se koalisie bereik. Hierdie binomiale kiesstelsel verhoed dat kleiner partye tot die parlement verkies word.

Die verkose senatore is van 19 kiesafdelings afkomstig. Elk van die twaalf streke en die hoofstad vorm ten minste een kiesafdeling. Die streke V, VII, VIII, IX, X en die hoofstad word verdeel in twee kiesafdelings. Elke vier jaar word die helfte van die senatore vir ’n termyn van agt jaar verkies.

Die Grondwetlike Hof van Chili

Die Hooggeregshof se setel in Santiago de Chile

Die Hooggeregshof van Chili is die Corte Suprema de Chile, ’n kollegiale hof bestaande uit 21 regters. Die regters word deur die regters van die Hooggeregshof genomineer en deur die president vir die lewe aangestel. Onder die Hooggeregshof is die Appèlhof gevestig. Daarbenewens beskik Chili oor 17 plaaslike appèlhowe.

As gevolg van juridiese hervormings volgens die Amerikaanse model in Junie 2005 is die take van die aanklaer (staatsaanklaer) en die regter geskei. As deel van hierdie hervorming word verhore nou in die openbaar en mondeling uitgevoer, in plaas van die vorige skriftelike uitvoering. Verweerders met ’n lae inkomste kan ’n openbare verdediger in diens neem. Vir hierdie nuwe juridiese hervormings is 300 nuwe hofgeboue in talle Chileense stede landwyd opgerig.[47]

Die Grondwetlike Hof (Tribunal Constitucional) is verantwoordelik vir die monitering van die parlement se wette op grondwetlikheid.

Buitelandse betrekkinge van Chili:

   Chili

   Lande met diplomatieke betrekkinge en Chileense ambassade in die land

   Lande met diplomatieke betrekkinge en ’n ambassade in Chili, maar geen Chileense ambassade

   Lande met diplomatieke betrekkinge maar sonder ambassadeurs

   Lande wat tans geen diplomatieke betrekkinge onderhou nie

Die destydse Chileense president Michelle Bachelet tydens ’n staatsbesoek saam met die Meksikaanse president Enrique Peña Nieto in 2015

Michelle Bachelet en Dilma Rousseff op 15 Desember 2011

Chili se buitelandse beleid word deur die president se politiek gekenmerk en deur die ministerie van buitelandse sake bestuur. Sedert die vroeë dekades ná sy onafhanklikheid het Chili altyd ’n aktiewe betrokkenheid by buitelandse sake gespeel. Die buitelandse beleid word veral deur die lidmaatskap in internasionale organisasies gekenmerk. Chili is ’n stigtingslid van die Verenigde Nasies, Gemeenskap van Latyns-Amerikaanse en Karibiese Lande, Organisasie van Amerikaanse Lande, Organisasie van Ibero-Amerikaanse Lande, Unie van Suid-Amerikaanse Nasies, OPANAL en die Rio-groep. Daarbenewens het Chili in 1973 by die Beweging van Onverbonde Lande en in 2010 by die Organisasie vir Ekonomiese Samewerking en Ontwikkeling (OESO)[37] aangesluit en is tans ’n geassosieerde lid van die Andesgemeenskap en Mercosur.

Danksy Chili se geassosieerde lidmaatskap by Mercosur kan dié land eie handelsooreenkomste met ander lande sluit. Sulke ooreenkomste is onder andere met die Europese Unie, Japan, Kanada, Meksiko, Nieu-Seeland, Suid-Korea, die Verenigde State en die Volksrepubliek China ondeteken.

Sedert Chili se demokratisering vanaf 1990 het dié land ’n aantal konflikte met Argentinië en Peru opgelos wat die grenslyne by die Beagle-kanaal en die Fitz Roy-massief betref. In teenstelling daarmee is die konflik met Bolivië oor verlore grondgebied uit die Salpeteroorlog nog steeds onopgelos. As gevolg daarvan is Bolivië die enigste land van die Amerikas waarmee Chili geen diplomatiese betrekkinge onderhou nie. Eers ná die redding van 33 mynwerkers in 2010, waaronder daar een Boliviër was, het die presidente van beide lande vir die eerste keer in dekades ontmoet.[23]

Chileense (blou) en die gemiddelde Latyns-Amerikaanse (oranje) BBP per kapita (1950–2017)

Stadshorison van Santiago de Chile, die ekonomiese sentrum van Chili

Chili is een van Suid-Amerika se mees stabiele en welvarende nasies[10] en voorste Latyns-Amerikaanse land in menslike ontwikkeling, mededingendheid, inkomste per kapita, globalisering, ekonomiese vryheid, en ’n lae persepsie van korrupsie.[48] Hoewel Chili volgens die Gini-koëffisiënt ’n hoë ekonomiese ongelykheid het,[49] is dit naby aan die plaaslike gemiddelde.[50] Sedert Julie 2013 word Chili deur die Wêreldbank as ’n “hoë-inkomste ekonomie” beskou.[51][52][53]

In 2006 het Chili dié land met die hoogste nominale BBP per kapita in Latyns-Amerika geword.[54] Chili het die hoogste graad ekonomiese vryheid in Suid-Amerika (posisie sewe wêreldwyd), vanweë sy onafhanklike en doeltreffende regstelsel en omsigtige openbare finansiële bestuur.[55] In Mei 2010 het Chili die eerste Suid-Amerikaanse land geword wat by die OESO aangesluit het.[37] Belastinginkomste, gesamentlik 20,2% van die BBP in 2013, was die tweede laagste onder die 34 OESO-lande en die laagste in 2010.[56] Chili het ’n ongelykheid-aangepasde menslike ontwikkelingsindeks van 0,661, in vergelyking met 0,662, 0,680 en 0,542 onderskeidelik vir die naburige lande Uruguay, Argentinië en Brasilië. In 2008 het net 2,7% van die bevolking van minder as $ 2 per dag geleef.[57]

Die wêreldwye mededingendheidsverslag vir 2009–2010 beskou Chili as die 30ste mees mededingende land in die wêreld en die eerste in Latyns-Amerika, heelwat hoër as Brasilië (56ste), Meksiko (60ste) en Argentinië (85ste); dit het sedertdien gedaal uit die top 30.[54] Die Wêreldbank se “gemak om sake te doen”-indeks lys Chili as 34ste in die wêreld soos op 2014.[58] Die geprivatiseerde nasionale pensioen-stelsel (AFP) het binnelandse beleggings aangemoedig en het bygedra tot ’n geskatte totale binnelandse spaarkoers van ongeveer 21% van die BBP.

Chileense wingerde teen die voetheuwels van die Andes

Chuquicamata, die grootste oopgroef kopermyn in die wêreld

Die mynbousektor is een van die hoekstene van Chili se ekonomie. As gevolg van langdurige modernisering en beleggings het dié land die grootste kopervervaardiger ter wêreld geword. Chili produseer tans sowat een derde van die wêreldwye koperontginning, wat veral rondom die Atacamawoestyn in Noord-Chili ontgin word. Verdere belangrike mynbouprodukte sluit in goud, silwer, molibdeen, yster en steenkool.

Die wynboubedryf in Chili het ’n lang tradisie en die eerste wingerde in Chili is reeds teen die middel van die 16de eeu deur die Spaanse veroweraars aangelê. Volgens die Voedsel- en Landbouorganisasie is Chili in 2013 met 1 832 000 ton die vyfde grootste wynvervaardiger ná lande soos Frankryk, Italië, die Verenigde State en Spanje. Daarbenewens word in Chili ’n verskeidenheid van landbouprodukte soos druiwe, appels, pere, uie, koring, mielies, hawer, perske, knoffel, aspersies, boontjies, beesvleis, pluimvee, wol, vis en hout verbou.

Sien ook: Wynbou in Chili

Osorno-vulkaan en die Llanquihue-meer naby Puerto Varas

Moai in die Rapa Nui Nasionale Park op Paaseiland

Volgens die Wêreldtoerismeorganisasie (WTO) is Chili een van die mees besoekte lande ter wêreld en die agste mees besoekte land in die Amerikas ná die Verenigde State, Meksiko, Kanada, Argentinië, Brasilië, die Dominikaanse Republiek en Puerto Rico.[59] Volgens die Nasionale Diens van Toerisme (Sernatur) besoek twee miljoen mense jaarliks dié land. Die meeste van hierdie besoekers kom van ander lande op die Amerikaanse vasteland, veral Argentinië; gevolg deur ’n groeiende aantal van die Verenigde State, Europa, Brasilië asook Asiate uit Suid-Korea en die Volksrepubliek China.[60]

Chili beskik oor ’n groot verskeidenheid natuurlike landskappe soos die Mars-agtige landskappe van die hiperariede Atacamawoestyn, die gletsergevoede fjorde van Patagonië, die wynlande by die Andes van die sentrale vallei en die oerwoude van die Mere-distrik. Vuurland, Paaseiland en die Juan-Fernández-eilandgroep, insluitende Robinson-Crusoe-eiland, behoort ook tot die groot toeristetrekpleisters.

Dié land beskik oor ses Unesco-wêrelderfenisgebiede: die kerke van Chiloé (2000), die Rapa Nui Nasionale Park (1995), Qhapaq Ñan – die Inka se padstelsel (2014), die Historiese kwart van die hawestad Valparaíso (2003), Humberstone en Santa Laura se salpeterwerke (2005) en Sewell se myndorp (2006).[61][62]

Die eksklusiewe ekonomiese sone van Chili

Chili se vernaamste handelsvennote volgens uitvoer sluit in (2014): die Volksrepubliek China (24,9%), die Verenigde State (12,8%), Japan (9,9%), Brasilië (5,8%) en Suid-Korea (5,5%). Die ses vernaamste handelsvennote volgens invoer is (2014): die Verenigde State (20,3%), die Volksrepubliek China (19,7%), Brasilië (6,5%), Argentinië (5,0%) en Duitsland (4,0%).[63]

Chili het in 2014 goedere ter waarde van $76,98 miljard uitgevoer, terwyl goedere ter waarde van $70,67 miljard ingevoer is. Dié land het daarmee ’n handelsoorskot van $6,31 miljard gehad. Grondstowwe, veral koper (53,6%) en landbouprodukte soos wyn (2,4%), hout en vissery-produkte (4,5%) word hoofsaaklik uitgevoer. Belangrike invoere sluit in masjinerie (21,9%), ru-olie (17,5%), asook voertuigonderdele (16,3%).[63]

Chili se bevolkingsgroei (1820–2050)

Volgens Chili se sensus van 2017 het dié land ’n bevolking van sowat 17 574 003 gehad. Die bevolkingsgroei neem as gevolg van ’n dalende geboortesyfer sedert 1990 af.[64] Daar word verwag dat Chili se bevolking tot 2050 tot sowat 20,2 miljoen sal styg.[65]

Volgens die amptelike skatting van 2016 het Chili ’n bevolking van sowat 17 909 754 gehad. Omstreeks 85% is in stedelike gebiede saamgetrek, waarvan 40% in die metropolitaanse gebied van Santiago de Chile. Die grootste bevolkingspunte volgens die 2012-sensus is Gran Santiago met ’n bevolking van 6 683 852, Gran Valparaíso met 930 220 en Gran Concepción met 922 491.[66]

Chili se bevolkingsgroei word veral deur die lewensverwagting se skerp styging geraak. In 2013 het die Chilene die hoogste lewensverwagting van alle Suid-Amerikaners gehad.[67][48] In 2009 was die gemiddelde lewensverwagting 78,4 jaar: 75,74 vir mans en 81,19 vir vroue.[68]

Die Mapuche vorm die oorspronklike bevolking van die sentrum en suide van Chili

Duitse setlaars ontbos in die streek Aysen (ongeveer 1930)

Chili se bevolking is ’n mengsel van verskillende etniese groepe, hoofsaaklik die afstammelinge van Europese setlaars[69][70][71] wat ongeveer 52,7% van die bevolking uitmaak.[72][73] Golwe van Europese immigrante het in die laat 19de eeu en vroeë 20ste eeu in Chili aangekom. Onder andere: Britte, Duitsers, Franse, Iere, Italianers, Kroate, Nederlanders, Pole, Russe, Serwiërs en Spanjaarde, asook ’n kleiner aantal immigrante uit die Midde-Ooste, waarvan veral Palestyne. Danksy Chili se ekonomiese opswaai sedert 1990 het tale immigrante vanuit die buurlande Argentinië (57 019), Bolivië (25 151), Colombia (27 411), Ecuador (16 357) en Peru (103 624) na Chili gestroom.[74]

Die oorspronklike bevolking van Indiane maak ongeveer 3,2% van die totale bevolking uit, hoofsaaklik Mapuche.[72]

Verspreiding van inheemse groepe in Chili

Duitse argitektuur in Puerto Octay

Die amptelike en mees gebruikte taal in Chili is Spaans, wat castellano genoem word. Met die Spaanse verowering van Chili het Spaans die lingua franca van Chili geword, terwyl die inheemse tale minderheidstale geword het, met ’n paar wat nou uitgesterf het of ernstig bedreig word. Sowat 15 miljoen Chilene gebruik Spaans as hul moedertaal, gevolg deur omtrent 1,55 miljoen met Spaans as tweede taal. Die Chileense Spaans verskil van die buurlandse Spaans in Suid-Amerika, want finale lettergrepe en “s”-klanke word dikwels verlaag en sommige konsonante het ’n sagte uitspraak.

Die belangrikste inheemse tale is Aymara (20 000), Mapudungun (250 000), Quechua (8 200) en Rapa Nui (2 600), waarvan Aymara en Quechua oorwegend in die noorde en Mapuche in die suide van Chili gepraat word, terwyl Rapa Nui op Paaseiland gepraat word. Duits word veral in die suide van Chili deur sowat 20 000 afstammelinge van Duitse immigrante gepraat.[75]

Die Rooms-Katolieke Kerk het landmerke soos die kerke van Chiloé agtergelaat

Onse Maagd van Karmelberg, die beskermheilige van Chili

Sedert die grondwet van 1925 is Chili ’n sekulêre staat wat godsdiensvryheid waarborg. In 2015 vorm die Christendom (68%) die belangrikste godsdiens met Rooms-Katolieke (55%) en Protestante (13%), gevolg deur 25% Agnostici en Ateïste, asook 7% wat ander godsdienste aanhang.[63]

Minderheidsgodsdiensgroepe sluit in die Oosters-Ortodokse Kerk, Kerk van Jesus Christus van die Heiliges van die Laaste Dae, Jehovah se Getuies, die Anglikaanse kerk, Baptisme en Sewendedag-Adventiste. Die inheemse bevolkingsgroepe is veral aanhangers van Sjamanisme.

Die openbare godsdienstige vakansiedae in Chili sluit in Kersfees, Goeie Vrydag, die fees van die Maagd van Karmelberg, die Fees van die Heiliges Petrus en Paulus, Hemelvaartdag, Allerheiligedag en die Fees van die Onbevlekte Ontvangenis. Die regering het onlangs 31 Oktober, Hervormingsdag, tot ’n openbare vakansiedag verklaar, ter ere van die Protestantse kerke in dié land.

Die beskermheiliges van Chili is Jakobus die Meerdere en Onse Maagd van Karmelberg (Santiago). In 2005 is Alberto Hurtado deur Pous Benediktus XVI heilig verklaar en het sodoende Chili se tweede heilige ná Teresa van die Andes geword.

Sien ook: Katedraal van Concepción

Die Chileense digter Gabriela Mistral, Nobelprys vir Letterkunde-wenner in 1945

Die Chileense digter Pablo Neruda, Nobelprys vir Letterkunde-wenner in 1971

Chilene noem hul land país de poetas — “land van digters”.[81][82] Gabriela Mistral is die eerste Latyns-Amerikaanse Nobelpryswenner vir die Letterkunde (1945). Chili se mees bekende digter is Pablo Neruda, wat die Nobelprys vir Letterkunde (1971) ontvang het en wêreldbekend is vir sy uitgebreide versameling werke oor romanse, natuur en politiek. Sy drie hoogs gepersonaliseerde huise in Isla Negra, Santiago en Valparaíso is gewilde toeristebestemmings.

Onder die lys van ander Chileense digters is Carlos Pezoa Véliz, Vicente Huidobro, Gonzalo Rojas, Pablo de Rokha, Nicanor Parra en Raúl Zurita. Isabel Allende is die bes verkopende Chileense skrywer, met 51 miljoen romaneksemplare wat wêreldwyd verkoop is.[83] Die romanskrywer José Donoso se roman The Obscene Bird of Night word deur die kritikus Harold Bloom as een van die kanonieke werke van die 20ste-eeuse Westerse literatuur beskou. Nog een internasionaal erkende Chileense skrywer en digter is Roberto Bolaño wie se vertalings in Engels uitstekende ontvangs deur kritici geniet.[84][85][86]

Daarbenewens het tot vandag drie Chileense skrywers die Miguel de Cervantes-prys gewen (een van die belangrikste Spaanse literatuurpryse wat sedert 1976 deur die Spaanse ministerie van kultuur toegeken word): Jorge Edwards (1998), Gonzalo Rojas (2003) en Nicanor Parra (2011).

Die geskiedenis van rolprente in Chili het aan die begin van die 20ste eeu met die eerste Chileense film se vertoning in 1902 en die eerste Chileense speelfilm wat in 1910 verskyn het, begin. Die oudste oorlewende speelfilm is El Húsar de la Muerte (1925) en die laaste stille film was Patrullas de Avanzada (1931). Die Chileense rolprentbedryf het in die laat 1940’s en in die 1950’s gesukkel, ten spyte van sommige suksesse soos El Diamante de Maharajá. Die 1960’s het die ontwikkeling van die “Nuwe Chileense Film” met rolprente soos Three Sad Tigers (1968), Jackal of Nahueltoro (1969) en Valparaíso, Mi Amor (1970) beleef. Ná die militêre staatsgreep van 1973 is die rolprentbedryf ’n knou toegedien, omdat baie rolprentvervaardigers in ballingskap gewerk het. Dit het wel sy kop opgelig na die einde van die diktatuur in 1989 se kant toe, met groot kritiese sukses soos Johnny Cien Pesos (1993), Historias de Fútbol (1997) en Gringuito (1998).

Suksesvolle rolprente het in die laat 1990’s en vroeë 2000’s verskyn soos El Chacotero Sentimental: la película (1999), Sexo con Amor (2003), Subterra (2003) en Machuca (2004), wat later wyd oortref is deur Stefan v/s Kramer (2012).

In die onlangse jare het Chileense rolprente gereelde verskynings op internasionale filmfeeste en toekennings gemaak, soos No (2012) wat die eerste Chileense rolprent geword het wat vir die Oscar as beste buitelandse rolprent benoem is.[87]

La Zamacueca – skildery deur Manuel Antonio Caro

’n Chileense huaso speel trekklavier

Musiek in Chili wissel van folklore oor gewilde tot klassieke musiek. Sy groot geografie laat verskillende musiekstyle in die noorde, sentrum en suide van dié land ontstaan, insluitende Paaseiland- en Mapuchemusiek.[88] Die nasionale dans is die cueca. ’n Ander vorm van ’n tradisionele Chileense lied, maar nie ’n dans nie, is die tonada. Dit spruit uit die Spaanse koloniste se ingevoerde musiek voort, en dit onderskei hom van die cueca deur ’n intermediêre melodiese artikel en ’n meer prominente melodie.

Die jare tussen 1950 en 1970 het ’n wedergeboorte van die volksmusiek beleef wat gelei is deur groepe soos Los de Ramón, Los Cuatro Huasos en Los Huasos Quincheros, onder andere met komponiste soos Raúl de Ramón en Violeta Parra.[89] In die middel-1960’s is inheemse musikale vorme vernuwe deur die Parra-gesin met die Nueva canción Chilena, wat verband hou met politieke aktiviste en hervormers soos Victor Jara, Inti-Illimani en Quilapayún. ’n Ander belangrike folk-sanger en navorser oor folklore en Chileense etnografie is Margot Loyola. Daarbenewens het verskeie rockgroepe soos Los Jaivas, Los Prisioneros, La Ley en Los Tres internasionale sukses behaal. In Februarie word die jaarlikse musiekfeeste in Viña del Mar aangebied.[90]

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Chileense kookkuns.

Mote con huesillo, ’n tradisionele Chileense nie-alkoholiese somer-drankie gemaak uit koring en perskes

Chileense Cazuela: vars geslagte hoender, gekook met aartappels, mielies, pampoen en ander groente; met beet, blaarslaai, jong boontjies, pietersielie, koljander en pebre asook tuisgebakte brood en Chileense rooiwyn

Die Chileense kookkuns spruit hoofsaaklik uit die kombinasie van tradisionele Spaanse kookkuns, Chile se inheemse kultuur en plaaslike bestanddele met latere belangrike invloede deur ander Europese kookkunste soos dié uit Duitsland, Italië en Frankryk. Die voedseltradisie en resepte in Chili is bekend aan sy verskeidenheid geure en bestanddele met dié land se diverse geografie en klimaat wat ’n wye verskeidenheid landbouprodukte, vrugte en groente lewer. Die lang kuslyn en die mense se verhouding met die Stille Oseaan voeg ’n groot verskeidenheid seekosprodukte tot die Chileense kookkuns by met dié land se waters as tuiste van unieke spesies vis, weekdiere, skaaldiere en alge, danksy die suurstofryke water van die Humboldtstroom. Chili is ook een van die wêreld se grootste wynprodusente en baie Chileense resepte is dan ook versterk en vergesel deur plaaslike wyne.

Die Chileense kookkuns vorm ’n weerspieëling van dié land se topografiese verskeidenheid met ’n verskeidenheid seekos, beesvleis, groente en vrugte. Tradisionele resepte sluit in asado, cazuela, empanadas, humitas, pastel de choclo, pastel de papas, curanto en sopaipillas.[91]

Crudos is ’n voorbeeld van die mengsel kulinêre bydraes deur die verskillende etniese invloede in Chili. Die rou gemaalde llama, mildelike gebruik van skulpvis en rysbrood is weer afkomstig uit die inheemse Quechua se Andes-kookkuns (alhoewel beesvleis deur Europeërs na Chili gebring is en ook nou gebruik word in plaas van llama-vleis), suurlemoen en uie is ingebring deur die Spaanse koloniste en die gebruik van mayonnaise en jogurt is deur Duitse immigrante saam met bier ingebring.

Sien ook: Wynbou in Chili