Jagluiperd

'n Tanzaniese jagluiperd (Acinonyx jubatus raineyii)

Hoewel vele bronne van ses of meer subspesies van melding maak is die taksonomiese indeling van hierdie subspesies nog nie heeltemal uitgeklaar nie. Acinonyx rex– die koningjagluiperd – word vandag nie meer as 'n volwaardige spesie gereken nie, aangesien hierdie melanistiese vorm deur 'n resessiewe geen veroorsaak word. Die subspesies Acinonyx jubatus guttatus, die wollerige jagluiperd, kon ook so 'n afwyking gewees het. Van die algemeenste erkende subspesies sluit in:

• Asiatiese jagluiperd (Acinonyx jubatus venaticus): Asië (Afganistan, Indië, Irak, Iran, Israel, Jordanië, Oman, Pakistan, Rusland, Saoedi-Arabië en Sirië)
• Noordwes-Afrikaanse jagluiperd (Acinonyx jubatus hecki): Noordwes-Afrika (Algerië, Djiboeti, Egipte, Mali, Mauritanië, Marokko, Niger en Tunisië) en Wes-Afrika (Benin, Burkina Faso, Ghana, Mali, Mauritanië, Niger en Senegal).
• Acinonyx jubatus raineyii: Oos-Afrika (Kenia, Somalië, Tanzanië en Uganda).
• Acinonyx jubatus jubatus: Suider-Afrika (Angola, Botswana, Demokratiese Republiek van die Kongo, Malawi, Mosambiek, Namibië, Suid-Afrika, Tanzanië, Zambië en Zimbabwe).
• Acinonyx jubatus soemmeringii: Sentraal-Afrika (Etiopië, Kameroen, Niger, Nigerië, Sentraal-Afrikaanse Republiek, Soedan en Tsjad).
• Acinonyx jubatus velox

'n Koningjagluiperd het 'n kenmerkende pelspatroon

Die koningjagluiperd, ook genoem die streepjagluiperd of gestreepte jagluiperd, is 'n seldsame mutasie van die gewone jagluiperd, waar laasgenoemde 'n kenmerkende pelspatroon het. Die koningjagluiperd word vir die eerste keer in 1926 in die destydse Suid-Rhodesië (tans Zimbabwe) opgeteken. In 1927 ken die natuurkenner, Reginald Innes Pocock, die dier 'n afsonderlike spesiestatus toe (Acinonyx rex), maar herroep die klassifikasie in 1939 weens 'n gebrek aan bewyse. In 1928 het Walter Rothschild 'n vel aangekoop waarvan die patrone halfpad ooreenstem tussen dié van die koningjagluiperd en die gewone, gespikkelde jagluiperd. Abel Chapman het hierdie eksemplaar as 'n kleurvariasie van die gespikkelde jagluiperd beskou. Twee-en-twintig van hierdie velle is tussen 1926 en 1974 gevind. Die koningjagluiperd is sedert 1927 nog vyf keer in die natuur opgemerk. Hoewel die jagluiperdvelle met vreemde patrone op vanuit Afrika bekend was, is 'n lewende koningjagluiperd vir die heel eerste keer gefotografeer in 1974, in die Krugerwildtuin. Die kriptosoöloë, Paul en Lena Brottriell, het in 1975 'n koningjagluiperd tydens 'n ekspedisie afgeneem. Hulle kon ook opgestopte eksemplare bekom. Die koningjagluiperd het groter gelyk as die gewone jagluiperd en sy pels het 'n ander tekstuur gehad. Daar was nog een vrylewende opgemerk in 1986 – die eerste keer in sewe jaar. Teen 1987 is agt-en-dertig eksemplare opgeteken, waarvan die meeste se velle as bewyse moes dien.

Hul spesiestatus is in 1981 opgeklaar nadat koningjagluiperds by die De Wildt-jagluiperdsentrum in Suid-Afrika gebore is. In Mei 1981 kry ook twee gespikkelde susterjagluiperds daar kleintjies; in elke werpsel was een koningjagluiperdjie. Die susters het al twee met 'n vrylewende mannetjie gepaar wat in die Transvaalomgewing gevang is (waar koningjagluiperds al voorheen opgeteken is). Later is nog koningjagluiperds by die sentrum gebore. Dit is bekend dat hulle in Zimbabwe, Botswana en in die noordelike dele van Transvaal [18] voorkom. 'n Resessiewe geen moet van albei ouers oorgeërf word om hierdie spesifieke patroon te kry; dit is een van die redes waarom die verskynsel so seldsaam is.

Die ander seldsame kleurvorme van die spesie is gespikkeldheid, melanisme, albinisme en grysskakering. Die meeste hiervan is by die Indiese jagluiperd opgeteken, veral onder dié wat vir die jagtogte aangehou is.

Die grootmogol van Indië, Jahangir, noteer 'n witjagluiperd wat in 1608 aan hom getoon is. In sy gedenkskrifte skryf die grootmogol, Tuzk-e-Jahangiri, dat in die derde jaar van sy regering "Radja Bir Singh Deo 'n witjagluiperd gebring [het] om aan my te toon. Hoewel ander skepsels, sowel voëls as diere, wit afwykings het... [het] ek nog nooit 'n witjagluiperd gesien nie. Sy vlekke, wat (gewoonlik) swart is, was blou en die witheid van sy lyf was ook geneig om 'n blouerige skynsel te hê."

Bogenoemde dui op 'n tjintjilla-mutasie waar die hoeveelheid pigment op die haarstam[19] beperk word. Hoewel die vlekke deur die swart pigment gevorm is, skep die yler kleuring 'n vae, gryserige skakering. Sowel Jahangir se witjagluiperd by Agra as die een wat in Beaufort-Wes deur Guggisberg beskryf is toon tekens van aanvangsalbinisme.

In 'n brief aan "Nature in East Africa" berig H.F. Stoneham van 'n melanistiese jagluiperd (swart met spookvlekke) in 1925 in die Trans-Nzoia-distrik van Kenia. Vesey Fitzgerald het in Zambië 'n melanistiese jagluiperd saam met 'n gespikkelde jagluiperd opgemerk. Die rooi-(eritristiese) jagluiperds het donker geelbruin vlekke op 'n goue grondkleur. Die roomkleurige (eintlik isabelkleurige) jagluiperds het vaalrooi vlekke op 'n vaal grondkleur. Party jagluiperds in die woestyngebiede is buitengewoon vaal. Hulle is moontlik beter gekamoefleer (daarom ook beter jagters) en sal heel waarskynliker voortplant en oorleef. Die blou-(Maltese of grys) jagluiperds word telkens beskryf as wit jagluiperds met blougrys vlekke (tjintjilla-mutasie) of fletsgrys jagluiperds met donkerder grys vlekke (Maltese mutasie). 'n Jagluiperd wat bykans vlekkeloos was is in 1921 in Tanzanië geskiet (Pocock); hy het enkele vlekke op sy rug en nek gehad wat buitengewoon klein was. 'n Soortgelyke jagluiperd is in 2012 in Kenia gefotografeer.[20]

’n Jagluiperdmannetjie bemerk sy gebied

Die mannetjies is dikwels sosiaal. Hulle kan lewenslank saamgroepeer, gewoonlik met hul broers van dieselfde werpsel. Sou 'n welpie die enigste mannetjie van 'n werpsel wees, kan hy saam met een of twee ander enkellopende jagluiperds groepeer of in 'n reeds bestaande groep opgeneem word. Hierdie groepe staan bekend as koalisies. In een Serengeti natuurreservaat was daar onder die mannetjies 41% alleenlopers, 40% het in groepe van twee individue voorgekom en 19% het groepe van drie lede gevorm.[25]

'n Koalisie staan ses keer 'n beter kans as 'n alleenloper om grondgebied te bekom, hoewel navorsing toon dat koalisies net so lank soos enkellopendes hul grondgebied behou – tussen 4 en 4½ jaar.

Die mannetjies is territoriaal. Die wyfies se tuisgebiede kan baie groot wees en dit is 'n onmoontlike taak om 'n grondgebied wat al die wyfies se tuisgebied insluit te beskerm. In plaas daarvan kies die mannetjies 'n plek wat met etlike wyfies se tuisgebiede oorvleuel. Die grondgebied is wel kleiner, maar kan beter teen indringers verdedig word terwyl die geleentheid tot voortplanting ten volle benut kan word. Die koalisies sal alles in hul vermoë doen om die tuisgebiede te behou om sodoende wyfies te kry om mee te paar. Die grondgebied se grootte hang af van die beskikbare hulpbronne; die gebied kan, afhangend van Afrikastreek, tussen 37 tot 160 km² wissel.

Die mannetjies baken hul gebied af deur op duidelik sigbare voorwerpe te urineer, soos bome, stompe of termiethope. Die jagluiperdmannetjies staan 'n meter weg van die uitgesoekte boom of rotsoppervlak, lig die stert op, rig die penis horisontaal na agter of 60º opwaarts en urineer.[26] Die hele koalisie kan by die afbakening betrokke wees. Die mannetjies sal poog om enige indringer te dood en konfrontasies kan in ernstige beserings of die dood eindig.[27] In die Krugerwildtuin verdedig die bedeesde jagluiperd nie 'n territorium nie, maar merk tog 'n verkose gebied met urine.[7]

'n Jagluiperdwyfie met haar kleintjies by die Ngorongoro Bewarea

'n Jagluiperdwyfie in die private Wildplaas Phinda, KwaZulu-Natal, Suid-Afrika

Die wyfie baken nie soos die mannetjies of ander katsoorte gebiede af nie. Hulle bly eerder in wat genoem word 'n tuisgebied. Dit oorvleuel met ander wyfies se tuisgebiede, dikwels met dié van hul dogters, ma’s of susters. Die wyfies jag altyd op hul eie, hoewel die welpies hul ma tydens hul jagopleiding vergesel sodra hulle vyf or ses weke oud is.

Die grootte van die tuisgebied hang heeltemal af van die beskikbaarheid van geskikte prooi. Die jagluiperds se Suider-Afrikaanse tuisgebied in die bosveld kan 'n skamele 34 km² beslaan, terwyl die Namibiese tuisgebied tot 1 500 km² groot kan wees.

Die jagluiperd kan nie brul nie, maar word onder die stemryker katsoorte ingedeel. Etlike bronne vermeld wel 'n groot verskeidenheid jagluiperdgeluide, maar gegewens ontbreek wat sodoende die kategorisering van hierdie geluide bemoeilik.

Party van die opgetekende geluide sluit in:

• 'n Getjirp: Wanneer een jagluiperd 'n ander probeer opspoor, of 'n ma haar welpies soek, word 'n hoë blafgeluid gemaak wat soos 'n getjirp klink. Die getjirp van 'n jagluiperdwelpie klink nader aan die geluid van 'n voël s’n.
• 'n Getjir of stottering: Hierdie geluid word tydens sosiale kontak geuiter. 'n Getjir kan dui op 'n uitnodiging aan ander jagluiperds, belangstelling, onsekerheid, bevrediging of kontak tydens ontmoeting met die teenoorgestelde geslag (hoewel elke geslag om verskeie redes tjir).
• 'n Geknor of gegrom: Hierdie geluid gaan dikwels gepaard met 'n gesis en gespoeg tydens irritasie of wanneer die jagluiperd in gevaar verkeer.
• 'n Gekerm: Dit is 'n hewiger weergawe van 'n geknor, gewoonlik geuiter sodra die gevaar vererger.
• Strydlustige geluide: 'n Kombinasie van knorre, gekerm, gesis en die kenmerkende gespoeg, wat meestal gepaardgaan met 'n kragtige gekap van die poot op die grond.
• 'n Gespin: Geuiter by tevredenheid, gewoonlik by aangename ontmoetings (meestal tussen welpies en hul ma’s). Hierdie geluid kan sowel tydens in- as uitaseming gemaak word.[28][29][30][31][32]

'n Jagluiperd verwurg 'n rooibok in die Timbavati-wildreservaat, Suid-Afrika

Die jagluiperd is 'n karnivoor wat meestal diere vreet met 'n massa minder as 40 kg. Voorbeelde sluit in Thomson se gasel, Grant se gasel, die springbok en die rooibok. Sy gunstelingprooidiere is gewoonlik wildsboksoorte van klein tot mediumgrootte soos steenbokkies en duikers. Vlakvarke, hase, tarentale (en ander grondvoëls) asook selfs ystervarke word heel dikwels platgetrek. In die Krugerwildtuin bestaan 70% van die jagluiperd se vangste uit rooibokke.[7]

Op die Oos-Afrikaanse vlaktes is die Thomsongasel die jagluiperd se gunstelingprooi. Jagluiperds verkies dikwels om kleiner prooi te vang wat stadiger as die katspesie beweeg. Die jagluiperd is op die uitkyk na afgedwaalde individue en nie noodwendig ou of siek prooidiere nie. Wanneer daar in groepe of koalisies gejag word kan die kalwers van groot soogdiere soos wildebeeste en sebras aangeval word – of die volwassenes self.

Die jagluiperds jag gedurende die dag, terwyl ander katsoorte dikwels snags jag. Hy jag gewoonlik vroegoggend of vroegaand wanneer dit nie so warm is nie, maar daar nog genoeg lig is. Elke nou en dan word ook tydens maanlignagte gejag.[7]

Die jagluiperd maak gedurende jagtogte eerder op sy sig- as sy reuksintuig staat. Die prooi word binne 'n afstand van 10 – 30 m bekruip en dan bestorm. Stormlope is selde meer as 250 tot 300 m.[7]Die stormloop duur gewoonlik minder as 'n minuut. Sou die jagluiperd nie daarin kon slaag om vinnig sy prooi te vang nie, sal hy die aftog moet blaas. Die sukses word bepaal eerstens deur die afstand tussen die jagluiperd en die prooidier tydens die aanvang van die stormloop en tweedens of die prooidier in hierdie tydperk reeds hardloop of stilstaan. As die prooi die jagluiperd betyds raaksien is dit waarskynlik dat die prooi sal wegkom. Sou die prooi egter salig onbewus wees en die jagluiperd reeds storm, is daar 'n gemiddelde jagslaagsyfer van omtrent 50%.[7][8]

Die stormlope teen ’n hoë spoed kan 'n jagluiperd vinnig uitput. Die liggaamstemperatuur verhoog vinnig tydens naellope. As die stormloop maar moeilik gaan, moet die jagluiperd soms vir meer as 'n halfuur lank rus.

Die prooi word gewoonlik van balans gebring deur struikeling. Die jagluiperd se valskloutjie haak aan die prooi se vel en word dan teruggeruk; 'n klap op die agterbeen, dy of rug kan die prooidier ook grond toe bring.[7]

Die jagluiperd is nie altyd sterk genoeg om die meeste van sy prooi se nekke te breek nie. Met sy tande kry die jagluiperd die onderkant van die keel beet en staan effens weg om uit die pad van die kappende hoewe te bly.

Die jagluiperd se bek is klein, die slagtande maar korterig en die kloue kan nie die prooi doeltreffend vasdruk nie.[7] Om die prooi te dood deur verwurging of 'n slagaar stukkend te byt kan tussen 5 tot 25 minute duur.[7] 'n Jagluiperd word maklik van sy prooi beroof deur groter roofdiere en moet daarom so vinnig moontlik aan die karkas begin vreet.[7]

Die jagluiperd se voedselbehoeftes en aantal vangste hang van die omgewing af waar hy bly, die hoeveelheid energie wat tydens jag verbruik word, die beskikbaarheid van prooidiere en die hoeveelheid mededingende roofdiere in dieselfde omgewing. Sy normale voedselbehoefte is waarskynlik een tot drie kilogram vleis per dag.[7]

Indien die jagluiperd slegs groot boksoorte, soos rooibokke, vang, sal hy so 30 of meer per jaar moet vang.[7] Kleiner boksoorte sal so ongeveer 150 prooidiere per jaar uitmaak.[7]

'n Jagluiperd bestorm 'n Thomsongasel in die Ngorongorokrater, Tanzanië

Ten spyte van hul spoed en jagvermoë is jagluiperds grootliks onderworpe aan die ander groot roofdiere. Die jagluiperd het deur blitsige spoed oor kort afstande in 'n vlugdier ontwikkel en is nie opgewasse om hul teen die meeste van Afrika se roofdiere te verdedig nie. Leeus en luiperds gaan wel nie uit hul pad om jagluiperds te vang nie, maar laasgenoemde kan wel bekruip en skielik oorval word. Die hiëna kan weer met sy geweldige uithouvermoë 'n jagluiperd flou jaag.[7]

'n Jagluiperd sal enige vorm van konfrontasie probeer vermy en onmiddellik sy vangs afstaan (selfs aan 'n enkele hiëna) om nie beserings op te doen nie. Omrede jagluiperds op hul vlugvoetigheid staatmaak om hul voedsel te bekom, kan enige besering wat hul spoed verminder 'n lewensgevaar inhou.

'n Jagluiperd het 'n 50% kans om van sy vangs beroof te word.[8] 'n Jagluiperd probeer mededinging te vermy deur op verskillende tye as ander roofdiere te jag en onmiddellik ná 'n suksesvolle vangs weg te val. Deur habitatsverlies en die gevolglike inkrimping van grondgebied word die jagluiperds deesdae onder groter druk van ander roofdiere geplaas.

Ongeveer die helfte van alle jagluiperdwelpies word gedood gedurende die eerste paar maande van hul lewe. Die roofvyande is dan leeus, luiperds, hiënas, wildehonde en selfs arende. 'n Jagluiperdwelpie moet dikwels in digte bosse wegkruip. Jagluiperdwyfies sal hul welpies probeer beskerm en soms ook daarin slaag om die roofvyande te verdryf. Die koalisie jagluiperdmannetjies kan, ook afhangend van hul getal en die vyand se grootte, die roofvyand die hasepad laat kies.

Oor die algemeen het 'n gesonde, volwasse jagluiperd min roofvyande.[33][7]