Cecil John Rhodes

'n Jong Cecil Rhodes

Rhodes is op 5 Julie 1853 in die Engelse dorp Bishop's Stortford, in die Verenigde Koninkryk gebore as seun van 'n predikant, eerwaarde Francis Rhodes. Hy ontvang sy opleiding aan 'n plaaslike skool en word op 17-jarige ouderdom as gevolg van sy swak longe na Natal gestuur waar sy broer, Herbert Rhodes, reeds in die Umkomaasvallei met katoen begin boer het. Hy het ook 'n ouer broer gehad, Frank Rhodes.

Die boerdery was egter nie suksesvol nie en die ontdekking van diamante asook die stigting van New Rush (Kimberley) was 'n trekpleister wat Cecil en Herbert Rhodes in 1871 na dié sentrum laat verhuis het. Sy eerste pogings om geld te maak het ingesluit delwery, die pomp van water van kleims af en die vervaardiging van ys.

Hierdie ondernemings het floreer, en teen die tyd wat Rhodes 20 jaar oud was, was hy in staat om een van sy belangrikste ideale te verwesenlik, naamlik om aan Oxford Universiteit te gaan studeer. Hy het 'n jaar lank daar gebly, tot 1873, maar is as gevolg van die hervatting van sy longkwaal genoodsaak om na Kimberley terug te keer.

In 1876 was hy weer terug in Oxford as 'n lid van Oriel-kollege en het hy daar gebly tot 1878. In 1877 het hy sy eerste testament opgestel, reeds bedoel om die uitbreiding van Britse mag oor die wêreld aan te moedig. Hy keer na Kimberley terug en weens sy talent as entrepreneur word hy gou een van die rykste persone daar.

Rhodes het Betsjoeanaland (die huidige Botswana) as 'n belangrike skakel in die sogenaamde "sendelingpad" na die noorde beskou en wou voorkom dat die gebied onder die invloed van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) of Europese moondhede soos Portugal of Duitsland val. Duitse handelaars was in Damaraland bedrywig.

Boere uit die ZAR het oor hul vaag-omlynde wesgrens getrek en hulle in die onopgeëisde gebied gevestig, terwyl Portugal aanspraak gemaak het op die hele gebied tussen Angola en Mosambiek.

Een van die stamhoofde in Betsjoeanaland, Montshiwa, was in stryd met naburige stamme gewikkel en het die hulp van die Transvalers ingeroep. As beloning vir hul bystand het die Transvalers ʼn gebied ontvang waar hulle in 1881 en 1883 die onafhanklike republieke Stellaland en Goosen gestig het. Op aandrang van Rhodes het die Kaapse Regering in 1882 ʼn kommissie aangestel om die grens tussen Griekwaland-Wes, wat in 1880 by die Kaapkolonie ingelyf is, en Betsjoeanaland vas te stel.

Rhodes het self in die kommissie gedien. Terwyl die kommissie met sy taak besig was, het Rhodes ʼn ander stamhoof, Mankoroane, oorgehaal om 'n deel van sy gebied in Betsjoeanaland aan die Kaapkolonie af te staan. Die Kaapse Regering het egter geweier om verantwoordelikheid vir die gebied te aanvaar.

In 1884 het die Duitsers begin om Suidwes-Afrika te koloniseer en het 'n protektoraat oor 2 gebiede in Betsjoeanaland uitgeroep. In dieselfde jaar het pres. Paul Kruger van die ZAR 'n proklamasie uitgevaardig waarvolgens die hele gebied van Montshiwa, insluitende Goosen, by die ZAR ingelyf is. Rhodes het gevrees dat die Duitsers en Transvalers die pad na die noorde sou afsny en het by die Britse Hoë Kommissaris aangedring om op te tree.

Die Britse regering het Kruger se proklamasie as strydig met die bepalings van die pas-ondertekende Konvensie van Londen (1884) verklaar en sir Charles Warren met 'n troepemag van 4 000 gestuur om die hele Betsjoeanaland suid van die Malopo as 'n Britse kolonie te annekseer (1885). Die res van Betsjoeanaland is tot 'n Britse protektoraat verklaar. So het Rhodes daarin geslaag om sy pad na die noorde oop te hou en ʼn wig tussen die ZAR en die Duitsers in Suidwes te dryf.

Die eerste ontmoeting tussen Rhodes en Kruger het in 1885 by die Vaalrivier plaasgevind en dit het duidelik geblyk dat hulle in die toekoms verbete teenstanders sou wees. Kruger het onomwonde verklaar dat die ZAR nooit aan Rhodes se federasieskema sou meedoen nie en sy onafhanklikheid tot elke prys sou handhaaf.

Nadat hy daarin geslaag het om die "Suezkanaal na die noorde" vir Britse uitbreiding oop te hou, het Rhodes sy posisie in Suid-Afrika verder versterk deur die stigting van die Gold Fields of South Africa Company (1887), ʼn maatskappy wat aandele in die Witwatersrandse goudmyne gekoop het en in 1892 reeds meer as ʼn miljoen pond sterk was. In 1887 het 'n nuwe bedreiging vir Rhodes se imperiale planne op die voorgrond getree toe ene P.J. Grobler namens die regering van die ZAR 'n vriendskapsverdrag met Lobengula, koning van Matebele- en Masjonaland, sluit.

Lobengula was die seun en opvolger van Silkaats, met wie die Boere sedert die dae van Hendrik Potgieter (1792 - 1852) vriendskapsverdrae gesluit het wat telkens hernuwe is. Met die Groblerverdrag het Lobengula die ZAR toestemming verleen om 'n konsul by sy hoofstat, Bulawayo, aan te stel. Weens die moontlike minerale rykdomme van Matebeleland wou Rhodes Transvaalse indringing in die gebied noord van die Limpopo voorkom.

Die Konvensie van Londen het geen beperking op die ZAR se noordwaartse uitbreiding geplaas nie, maar Rhodes het dit probeer omseil deur by die Britse Hoë Kommissaris, sir Hercules Robinson, aan te dring dat Brittanje 'n verdrag met Lobengula aangaan. Die keuse vir 'n Britse gesant wat na Lobengula gestuur moes word, het op die sendeling J.S. Moffat geval omdat hy die vertroue van Lobengula geniet het.

In Februarie 1888 het Lobengula met Moffat ʼn ooreenkoms aangegaan waarvolgens hy onderneem het om nie sonder die medewete van die Britse Hoë Kommissaris dele van sy gebied af te staan of verdrae met ander moondhede te sluit nie. Jameson, wat intussen op aandrang van Rhodes sy mediese praktyk laat vaar het, het Lobengula in Bulawayo besoek en die vertroue en vriendskap van die Matebelekoning gewen deur hom van sy jig te genees.

In Oktober 1888 het Rudd in Bulawayo aangekom en Lobengula oorreed om van sy mineraalregte afstand te doen. Met die sogenaamde Rudd- konsessie het Lobengula in werklikheid feitlik alle seggenskap in sy koninkryk opgesê, hoewel hy self geglo het dat hy daarmee die Blankes slegs toelaat "om 'n gat te grawe". As vergoeding het hy 1 000 gewere, 100 000 patrone, 'n jaarlikse pensioen van 1 200 pond en 'n stoomboot vir plesiervaarte op die Zambezi ontvang.

In Oktober 1889 het Rhodes ʼn oktrooi van die Britse regering ontvang vir die stigting van die British South Africa Company (Chartered Company); wat vir die ontsluiting en ontwikkeling van Betsjoeanaland, Matebeleland en Masjonaland verantwoordelik sou wees. Die BSA het onderneem om spoorweë en telegraaflyne aan te lê, myne te ontgin, Britse handel te bevorder en sy beheergebied onder Britse beskerming te plaas. Die noordelike grense van die BSA se gebied is nie duidelik omskryf nie, met die gevolg dat die maatskappy sy beheer ook na die latere Noord-Rhodesië (Zambië) en Njassaland (Malawi) uitgebrei het.

Met die toestemming van Lobengula het 200 Blanke setlaars deur Matebeleland na Masjonaland gereis, waar hulle in September 1890 Fort Salisbury gestig het. Hulle was vergesel van lede van die berede polisie wat deur die BSA op die been gebring is en was onder leiding van die bekende jagter Fredrick Selous, op wie die skrywer H. Rider Haggard sy karakter Alan Quartermain gebaseer het. Met Salisbury as middelpunt het die Blanke kolonisasie van die gebied begin. Die gebied het aanvanklik as Zambesië bekend gestaan, maar in 1894 het Jameson begin om dit Rhodesië te noem en in die daaropvolgende jaar het die Britse Koloniale Kantoor die naam erken.  

Die Matebeles van Lobengula het reeds in 1892/93 teen die Blanke indringing in opstand gekom, maar is deur die gewapende magte van Jameson verslaan. Nadat Lobengula in 1893 oorlede is, is die vrede herstel, maar in 1896 het die Matebeles weer in opstand gekom en 'n guerrillastryd teen die Blanke setlaars gevoer. Nuus oor die opstand het Rhodes bereik toe hy vir ondervraging in Londen was en hy het via Egipte na Rhodesië teruggekeer, waar hy daarop aangedring het om persoonlik met die opstandige leiers samesprekings te voer en na hul klagtes te luister.

Hy het daarin geslaag om vrede te bewerkstellig en het ook gepoog om die omstandighede van die setlaars te verbeter en die ontwikkeling van die land te bespoedig. Op sy aandrang is die spoorwegbrug oor die Zambezi naby die Victoria-waterval gebou. Rhodes het groot stukke grond in Rhodesië gekoop en laat ontwikkel tot modelplase vir die opleiding van landboukundiges. In die Matopo-heuwels, naby een van sy plase, het hy die plek ontdek waar Silkaats begrawe is en wat hy "View of the world" genoem het. Hy het versoek dat hy op die plek begrawe moes word. In 1898 het Rhodes weer ʼn direkteur van die BSA geword en die leierskap van die Progressiewe Party in die Kaapkolonie ter bevordering van Britse belange op hom geneem.

'n Skets van Rhodes deur Violet Manners

In 1880 stig hy die De Beers Diamond Mining Company (nie met De Beers Consolidated Mines te verwar nie) en word hy ook as lid van Barkly-Wes tot die Kaapse Parlement verkies. Hy het hierdie werk my sy studies in Oxford afgewissel waar hy in 1881 'n graad verwerf het.

Hoewel Rhodes in die Parlement bekend was vir sy sterk pro-Britse idees, het hy tog hoë agting vir die Nederlandssprekende Afrikaners gehad. In 1882 neem hy deel aan pogings om beheer te kry oor die Boerevrybuiters aan die grens van Betsjoeanaland, Stellaland en Goosen.

In 1884 bekom hy sy eerste aanstelling in die Kaapse Kabinet, toe hy vir 'n kort tydperk Tesourier van die Kolonie was. Hy het reeds aandag begin gee aan die uitbreiding van die Britse gesag na die noorde, anderkant die Limpoporivier. Hy het erken dat Paul Kruger sy belangrikste opponent was en het dit sy lewenstaak gemaak om die Boere se pogings om hom in die wiele te ry, te verydel.

Een van sy grootste suksesse was die proklamasie van die Britse gesag oor Betsjoeanaland.

Karikatuur deur Edward Linley Sambourne van die Kaap-na-Kaïro-Plan van Cecil Rhodes in Punch, 1892

'n Kaart wat die amper volledig Britse beheer van die Kaap-na-Kaïro roete vertoon, 1913

Met die ontdekking van goud aan die Rand en by Barberton het Rhodes sy geld hierin belê en in 1887 stig hy die maatskappy Goldfields of South Africa. Teen hierdie tyd het hy hom hard beywer vir die samesmelting van die diamantmyne van Kimberley. Hy behaal die oorwinning oor sy teenstander, Barney Barnato en verkry die heelhartige ondersteuning van Alfred Beit. Hy het ook die finansiële ondersteuning van die Rothschild-belange in Londen verkry. Nadat kontakte met verskeie handelaars en avonturiers in die verre noorde tot stand gebring het, het Rhodes in 1888 vir Charles Dunell Rudd, sy Kimberleyse vennoot, na Gubuluwayo gestuur om 'n konsessie vir die minaraleregte in Matabeleland van Lobengula te verkry. Deur die stigting in dieselfde jaar van De Beers Consolidated Mines Ltd., is die samesmelting van sy diamantbelange afgehandel.

Hy het nog twee testamente opgestel waarin hy in elkeen sy plan vir die beveiliging van die Britse mag oor die wêreld duideliker uiteengesit het.

Lobengula se vergunning van mineraleregte het die stigting van die British South Africa Company in 1889 geregverdig en Rhodes het begin planne beraam om Masjonaland te beset.

Die volgende jaar, 1890, word hy tot Eerste Minister van die Kaapkolonie verkies. Hy word ook besturende direkteur van die British South Africa Company, wat 'n streek rofweg ooreenstemmend met die hedendaagse Zimbabwe administreer.

Met die nuus dat die Pioneer Column Fort Salisbury bereik het, het hy voortgegaan met sy skema vir die bou van 'n spoorlyn van die Kaap tot in Kaïro. Reeds in Engeland word Rhodes beskou as een van die belangrikste figure van die tyd en sy afgesante het reeds ver noord van die Zambezirivier gewerk onderwyl hy voorbereidings getref het om Lourenço Marques van die verarmde Portugese te koop.

Rhodes maak vrede met die Ndebeles, Matopo Heuwels, 1896. Skets deur Robert Baden-Powell.

As Eerste Minister het hy daarin geslaag om Pondoland in die Oos-Kaap te beset en te annekseer. Talle ambisieuse skemas het nie net vorm aangeneem nie, maar is deur hom tot uitvoer gebring. Hy het gehelp met die verlenging van die Kaapse spoorlyn deur die Oranje-Vrystaat na Johannesburg.

Hy het 'n groot stuk grond buite Kaapstad gekoop, waar hy sy herehuis, Groote Schuur gebou het. Hy het 'n skema opgestel vir die bou van 'n Kaap-na-Kaïro telegraaflyn, hom bearbei vir die grootskaalse instelling van nuwe nywerhede in Suid-Afrika, en het reuse-bedrae geld in die land gestort wat kort daarna ter ere van hom na Rhodesië vernoem is.

Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog in Oktober 1899 was Rhodes in Kimberley, waarheen hy hom gehaas het om die verdedigers van sy mynbelange byte staan. Die Boeremagte het die dorp omsingel en 4 maande lank beleër.

Tydens die beleg was Rhodes 'n groot bron van irritasie vir die Britse militêre owerheid, met wie hy telkens stry gekry het, maar hy het baie daartoe bygedra om die moreel van die bevolking hoog te hou. Hy het byvoorbeeld die hoofingenieur van De Beers opdrag gegee om 'n langafstandkanon (Long Cecil) te bou, wat beter vir verdediging was as die ander beskikbare artilleriestukke. Hy het ook ondergrondse bomskuilings vir die vroue en kinders laat bou en die Kimberley Light Horse op die been gebring om die plaaslike garnisoen aan te vul.

Nadat Kimberley vroeg in 1900 ontset is, het Rhodes na Rhodesië vertrek, waar hy 5 maande vertoef het. In 1901 het hy na Engeland vertrek, maar in Januarie die volgende jaar was hy terug in Kaapstad. Hy het tuis gegaan in ʼn grasdakhuisie in Muizenberg, waar hy op 26 Maart 1901 oorlede is aan die hartsiekte waaraan hy die grootste deel van sy lewe gely het. Sy stoflike oorskot is per trein van Kaapstad na Rhodesië vervoer, waar hy by "View of the world" in die Matopo-heuwels begrawe is.

Rhodes se testament, wat in April 1902 gelees is, het voorsiening gemaak vir die instelling van ʼn studiebeurs by Oxford vir studente uit die Britse kolonies, Duitsland en die VSA. 'n Bedrag van 100 000 pond is aan Oriel College in Oxford geskenk en sy besittings in Rhodesië het hy aan die bevolking van die kolonie nagelaat.

Hy het die Glen Gray-wet ingestel, wat swartmense van hul land verdryf het om plek te maak vir nywerheidsontwikkeling.

Hy het ook 'n aansienlike aandeel gehad in die oopstelling van Brits-Oos-Afrika.

In 1897 is die spoorlyn tot by Bulawayo gebou. Dit was nog 'n persoonlike sukses vir hom.

Hy was ook verantwoordelik vir die oprigting van 'n groot dinamietfabriek buite Kaapstad en die beplanning van die beroemde Rhodes-vrugteplase naby Groot Drakenstein.

'n Ernstige rebellie het in Rhodesië losgebars wat Rhodes, wat baie groot moed aan die dag gelê het, uiteindelik beëindig het deur die Matopoheuwels ongewapen in te loop om met die opstandige Ndebelerebelle te onderhandel.

Rhodes-gedenkteken in Kaapstad

In 1895 word hy 'n lid van die Geheime Raad. Die onversetlikheid van president Kruger in sy weiering om toegewings aan uitlanders te doen, het in 1895 daartoe gelei dat Rhodes hom vereenselwig het met die beweging wat uitgeloop het op die mislukte Jameson-inval. Die daaropvolgende skandaal van hierdie inval, gelei deur dr. Leander Starr Jameson, een van Rhodes se intiemste vriende, het 'n permanente breuk tussen Rhodes en die Afrikaners in die Kaap veroorsaak, en gelei tot sy bedanking as Eerste Minister van die Kolonie en as besturende direkteur van die Chartered Company.

Rhodes het vir homself 'n groot vyandskap in sowel Brittanje as in Suid-Afrika op die hals gehaal met sy aandeel in die Jameson-inval en hoewel hy in 1898 weer besturende direkteur van die Chartered Company geword het, het die Tweede Vryheidsoorlog sy ambisies vir die stigting van 'n Suid-Afrikaanse unie die nekslag toegedien.

Tydens die Tweede Vryheidsoorlog in 1899 het hy homself in Kimberley bevind waar hy tydens die beleg gebly het, maar hy was haaks met kolonel Robert Kekewich, die militêre bevelvoerder, gewees.

Die begrafnis van Rhodes in Adderley Straat, Kaapstad op 3 April 1902

Graf van Cecil Rhodes in die Matopo-Gebergtes in huidige Zimbabwe

Graf van Cecil Rhodes

Alhoewel hy 'n leidende figuur in die politiek van suidelike Afrika gebly het, veral gedurende die Boere-oorlog, was hy altyd gepla deur sy slegte gesondheid dwarsdeur sy relatiewe kort lewe.

In sy later jare het sy gesondheid baie verswak en hy is op 26 Maart 1902 in Muizenberg oorlede. Teen hierdie tyd, was Rhodes beskou as een van die rykste mense ter wêreld.

Hy is by World's View in die Matopo-heuwels, sowat 30 km suid van Bulawayo in Zimbabwe begrawe.[1] Hy was so beïndruk deur hierdie plek, dat hy daar wou begrawe word.

As gevolg van sy testament is die Rhodes-beurse daargestel, wat dit vir buitelanders moontlik maak om by die Universiteit van Oxford te studeer.

Die Rhodes-Livingstone Institute in Lusaka, Zambië, is na hom en David Livingstone vernoem. Die Rhodes-universiteit in Grahamstad (Suid-Afrika) dra ook sy naam.

In 2004 is hy gestem tot 56ste in die SABC3 televisie reeks Top 100 Great South Africans.

• Rhodes-gedenkteken
• Cecil John Rhodes-standbeelde
• Rhodes' Cottage

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume, 20 - 22
• Rosenthal, Eric (red.). Ensiklopedie van Suidelike Afrika. Londen en New York: Frederick Warne & Kie Bpk.

• Apollon B. Davidson: Cecil Rhodes and his time. Protea Book House, Pretoria 2003
• Anthony Thomas: Rhodes: the race for Africa. Penguin Books, London 1997
• Brian Roberts: Cecil Rhodes: flawed Colossus. Norton, New York 1988