Verenigde Koninkryk

Die Romeinse Muur van Hadrianus

Stonehenge in Suid-Engeland, wat minstens 4 000 jaar gelede deur mense uit die Nuwe Steentydperk opgerig is

Volgens algemene siening is groot dele van die eiland Groot-Brittanje aan die einde van die Voorgeskiedenis deur Kelte bevolk. Hulle het 'n nou verbintenis met Gallië gehandhaaf. In 55 v.C. is Brittanje vir die eerste keer deur die Romeinse provinsiale goewerneur Julius Caesar aangeval. Brittanje is in 43 v.C., sonder Skotland, verower en het vir sowat 400 jaar onder Romeinse bewind gebly. Hulle het onder andere Londinium, die huidige Londen, gestig. Toe die Romeine onttrek het, het Angel, Sakse en Jute hulle hulle op die eiland gevestig en die Kelte na die gebiede van die hedendaagse Wallis en Skotland verdring. Vervolgens het in die suide van Skotland die Koninkryk Strathclyde ontstaan. Die meeste gebiede, wat deur die Angel-Sakse oorheers is, het vanaf die 10de eeu die Koninkryk van Engeland geword. Gelyktydig het die Koninkryk van Skotland ontstaan, nadat die Pikte en die Keltiese Skote uit Dalriada verenig het.

In 1066 het die Normandiese verowering van Engeland met die inval van Hertog Willem I begin, en met die Slag van Hastings tot die Normandiese heerskappy oor Engeland gelei. As gevolg van hierdie verowering is Engeland se kultuur en taal aansienlik verander en die feodalisme het Engeland bereik. Die Anglo-Normanne het 'n groot invloed op die land gehad, maar het uiteindelik met die plaaslike bevolking vermeng. Met die verowering van Wallis het die Engelse monarge van die Franse dinastie die grootste deel van die eiland verower, maar hulle kon nie daarin slag om Skotland te verower nie. Vervolgens het Skotland 'n onafhanklike koninkryk gebly en 'n mededinger van Engeland geword.

As gevolg van erfenisse ein eise op die Franse troon het die Engelse monarge in konflik met Frankryk gekom, wat tot die Honderdjarige Oorlog gelei het. Die Koninkryk Frankryk is deur die Koninkryk Skotland ondersteun.

Met die Slag by Waterloo in 1815 is die Napoleoniese oorloë beëindig en die Pax Britannica het begin

Wêreldkaart van 1910, wat die Britse Ryk toon

Infanterie van die Royal Irish Rifles tydens die Slag van die Somme in Julie 1916

In die vroeë Moderne tyd het die Protestantse Hervorming en stigting van die Anglikaanse Gemeenskap tot godsdienstige konflikte gelei. Die Prinsdom van Wallis, sedert 1284 onder gesag van Engeland, is met die Laws in Wales Acts 1535 and 1542 by Engeland ingelyf. Ierland het in 1541 'n personele unie met Engeland aangeknoop en die Koninkryk van Ierland gevorm. Rooms-Katolieke gebiede in die hedendaagse Noord-Ierland is van die Gaeliese adel ontneem en aan Engelse en Skotse setlaars oorhandig. In die Middel-17de eeu was al drie koninkryke in oorloë betrokke, waartydens die monargie afgeskaf en die Gemenebes van Engeland, Skotland en Ierland gestig is.

Alhoewel in 1660 die monargie heringevoer is, het die absolutisme nooit in Brittanje gevestig nie. Die Britse grondwet het 'n grondwetlike monargie met 'n parlementêre regeringstelsel saamgebring. Met die Acts of Union 1707 is die Koninkryke van Skotland en Engeland tot die Koninkryk van Groot-Brittanje verenig; albei lande het sedert 1603 dieselfde monarg gehad (personele unie).

Met die stigting van die Royal Society het die regering op wetenskappe begin fokus. In die daaropvolgende tyd het Groot-Brittanje 'n wêreldwye seemag geword en talle gebiede ontdek en gekoloniseer, aanvanklik veral in Noord-Amerika, maar later ook in Afrika en Asië. Na afloop van die Amerikaanse Onafhanklikheidsoorlog het die Verenigde State, tot dusver die belangrikste Britse kolonie, onafhanklik geword. Met die Acts of Union 1800 is die Koninkryk van Groot-Brittanje met die Koninkryk Ierland verenig, nadat laasgenoemde vanaf 1169 tot 1603 plek-plek onder Engelse invloed geval het. Vervolgens is die Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland gestig.

Op 21 November 1806 het die Franse keiser Napoleon 'n Kontinentale stelsel teen die Britse Eilande opgerig; dit was tot in 1814 van krag. Met hierdie stelsel wou Napoleon die Britse ekonomie kniehalter en die Franse ekonomie teen beide Europese en oorsese mededingers beskerm. Groot-Brittanje het egter nuwe markte, veral in Noord-Amerika, gevind.

Die Verenigde Koninkryk, die oorheersende nywerheids- en seemag van die 19de eeu, het 'n beduidende rol in die ontwikkeling van die demokratiese stelsel, literatuur en wetenskap gespeel. Groot-Brittanje het vir 'n ewewig van magte op die Europese vasteland gepleit (Pax Britannica) en hiervoor wisselende alliansies gesluit. Ten tye van sy hoogtepunt het die Britse Ryk sowat twee vyfdes van die wêreld oorheers, wat in talle oorloë verower is.

Die toetrede tot die Eerste Wêreldoorlog in 1914 is deur alle partye ondersteun, met uitsondering van 'n fraksie binne die Arbeidersparty rondom Ramsay MacDonald. Die Britte het saam met Frankryk, Rusland en (vanaf 1917) die Verenigde State teen Duitsland en die ander Sentrale Moondhede tot hul oorwinning in 1918 geveg.

In 1922 het 26 Ierse graafskappe die Ierse Vrystaat (vanaf 1937 Éire, sedert 1949 Republiek Ierland) gevorm. Die oorblywende ses graafskappe in die Ulster-provinsie behoort, ten spyte van Ierse weerstand, tot die Verenigde Koninkryk. Sedert 1927 lui die amptelike naam "Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Noord-Ierland".

Na die Duitse Inval van Pole in 1939 het die Verenigde Koninkryk en Frankryk oorlog teen Nazi-Duitsland verklaar. In Mei 1940 het Winston Churchill, sedert 1939 Kabinetslid en teenstander van die Appeasement-beleid, Britse eerste minister geword. Na die oorgawe van Frankryk het Churchill alle kragte vir die oorlog saamgespan, waardeur 'n Duitse inval in Groot-Brittanje tydens die Slag om Brittanje suksesvol afgeweer is. Deur Duitse missiel- en bomaanvalle is Coventry, dele van Londen en ander Britse stede vernietig en sowat 32 000 burgerlikes dood. Eers vanaf einde 1942 was die Verenigde Koninkryk buite die Britse eilande suksesvol: Tydens die Tunisië-veldtog onder Bernard Montgomery, tydens die verowering van Sisilië en Italië in 1943, later tydens die D-Day in 1944 en uiteindelik tydens die verowering van Duitsland in 1945.

Winston Churchill het twee keer as Britse eerste minister gedien

Margaret Thatcher, eerste minister (1979–1990)

Na die twee wêreldoorloë het die Verenigde Koninkryk sy stelling as 'n wêreldmag kwytgeraak, alhoewel dit in albei oorloë geseëvier het. Aan die begin van die tweede helfte van die 20ste eeu is die Britse Ryk, afgesien van net kleiner gebiede, ontbind (Dekolonisasie): Brits-Indië het in Augustus 1947 onafhanklik geword, die lande Indië, Bangladesj en Pakistan het ontstaan (Verdeling van Indië). In Afrika het byvoorbeeld op 26 Junie 1961 Brits-Somaliland en op 1 Oktober 1961 Nigerië onafhanklik geword.

Die eerste verkiesings na die Tweede Wêreldoorlog op 5 Julie 1945 het die Arbeidersparty gewen en die partyleier Clement Attlee het eerste minister geword. Churchill is as "briljant, maar onsolied" beskou en die kiesers het aan hom na die einde van die oorlog nie 'n regering tydens vredestye vertrou nie. 1951–1964 het egter weer die Konserwatiewe Party aan bewind gekom (Churchill, Eden, Macmillan, Douglas-Home), nadat die Arbeidersparty met vleuelgevegte besig was. Die wisselende regerings en die probleme na die wêreldoorlog is in 1952 vir 'n kort tydperk deur die kroning van Elizabeth II uitgestof, nadat George VI oorlede is.

Anders as die ekonomieë van Duitsland, Japan en die VSA het die Britse ekonomie nie vinnig herstel nie, maar ook hulle het 'n tekort aan mannekrag ondervind. Vervolgens het vanaf die 1960's baie emigrante uit die Statebond na die Verenigde Koninkryk gekom, veral uit lande soos Indië, Pakistan, Bangladesj, Nigerië, Kenia en die Karibiese gebied.

Tydens die Suezkrisis (1956/57) in Egipte het Groot-Brittanje 'n nederlaag gely en sy ekonomiese en koloniale beleid is erg geknou.

Vanaf 1969 was Noord-Ierland op die rand van 'n burgeroorlog, wat eers met 'n vredesooreenkoms (Goeie Vrydag-ooreenkoms) in 1998 amptelik beëindig is. Godsdienstige en politieke spanninge tussen die twee bevolkingsgroepe, die unionistiese Protestante van Skotse en Engelse afkoms en die Ierse nasionalistiese Katolieke, het merkbaar afgeneem.

In 1973 het die Verenigde Koninkryk na binnelandse politieke verset en Franse weerstand by die Europese Gemeenskap aangesluit. Voorheen het die EG net sy stigtingslede gehad; op 1 Januarie 1973 het die VK, Ierland en Denemarke by die EG aangesluit. 1974–1979 was weer die Arbeidersparty aan bewind.

Weens ekonomiese moeilikhede en 'n sterk de-industrialisasie gedurende die 1970's en 1980's het die konserwatiewe regering onder Margaret Thatcher (1979–1990) hervormings ingestel en 'n ekonomiese beleid van monetarisme nagestreef om die inflasie te beveg en die staatsskuld te verminder. Daarmee het liberaliserings in die arbeidsmark en in die finansiële sektor gepaard gegaan. Staatsbeheerde maatskappye is geprivatiseer en verskeie subsidies is afgeskaf. Dit het tot 'n hoër werkloosheid maar ook tot 'n ekonomiese groei gelei, veral in die dienstesektor. In 1990 het die VK gewelddadige betogings teen die nuwe kapitasie gesien, wat in 1992 weer afgeskaf en met 'n ander belasting vervang is. Tydens die Falklandoorlog onder Thatcher is in 1982 die Falkland-eilande van Argentinië herower. Die Konserwatiewe was tot 1997 aan bewind.

Die Britse verkiesings in 1997 het die Nuwe Arbeidersparty gewen en Tony Blair het die nuwe eerste minister geword. Op 1 Julie dieselfde jaar is die Britse Kroonkolonie Hongkong aan die Volksrepubliek China oorhandig.

Na 'n grondwetlike hervorming in 1999 het Skotland, Wallis en Noord-Ierland hul eie parlemente gekry. In 1998 is die Human Rights Act goedgekeur, waarvolgens alle menseregte van die Europese Menseregte-konvensie ook in die Verenigde Koninkryk van krag is.

Onder Tony Blair het die Verenigde Koninkryk die Verenigde State in hul oorloë in Afghanistan en Irak bygestaan.

In 2007 het Tony Blair as eerste minister bedank en is deur die destydse Minister van Finansies, Gordon Brown, opgevolg. Brown het die verkiesings in 2010 verloor en is deur die Konserwatiewe David Cameron opgevolg.

Op 18 September 2014 is die Referendum oor die onafhanklikheid van Skotland gehou, waarin die meerderheid kiesers Skotse onafhanklikheid verwerp het.

Op 23 Junie 2016 het 51,9% van die Britse kiesers ten gunste van die Verenigde Koninkryk se uittrede uit die Europese Unie gestem, die sogenaamde Brexit.[9] David Cameron het vir 'n Britse verblyf in die EU gepleit en vervolgens sy bedanking vir Oktober dieselfde jaar ingedien. Reeds op 13 Julie het sy partymaat Theresa May die amp van eerste minister oorgeneem. May het die Britse uittrede uit die EU volgens Artikel 50 van die verdrag oor die Europese Unie op 29 Maart 2017 deur 'n skriftelike inkennisstelling aan die Europese Raad amptelik begin. Die oorspronklike uittrede was vir 30 Maart 2019, 0 uur Britse tyd, beplan. Op versoek van die Britse regering het die EU die uittrede tot op 31 Oktober 2019 uitgestel. Aangesien die Britse parlement die verdrag oor uittrede nie goedgekeur het nie, het die EU 'n verdere verskuiwing tot 31 Januarie 2020 goedgekeur. Nadat beide die Britse en Europese Parlement in Januarie die verdrag oor uittrede goedgekeur het, het die Verenigde Koninkryk sy EU-lidmaatskap op 31 Januarie 2020, 23:00 uur plaaslike tyd, beëindig.

Koning Charles III is die staatshoof van die Verenigde Koninkryk

Die Paleis van Westminster, setel van beide huise van die parlement van die Verenigde Koninkryk

Die House of Lords of hoërhuis van die Britse parlement

Rishi Sunak (Konserwatiewe Party) is die huidige eerste minister van die Verenigde Koninkryk

Die House of Commons of laerhuis van die Britse parlement

Die Verenigde Koninkryk (VK) is 'n parlementêre demokrasie, gegrond op algemene volwasse stemreg, en 'n konstitusionele erflike monargie waarin ministers van die Kroon namens die monarg as staats- en regeringshoof regeer.[10] Die kabinetsregering is aan die parlement verantwoordelik.

Dikwels word na die land as die "bakermat van moderne demokrasie" verwys, maar desondanks beskik die VK nie oor 'n skriftelike gekodifiseerde grondwet nie. In plaas daarvan berus die Britse grondwetlike regstelsel op vier elemente:

• parlamentswette wat grondwetlike status geniet en hulle oorsprong in die Magna Carta van voor 1215 het en waardeur in 'n lang historiese proses belangrike demokratiese instellings soos onafhanklike regters, die parlement (met sy bevoegdhede ten opsigte van belasting en begroting), die vryheid van spraak en mening, die kabinet en die eerste minister as regeringsleier bevestig is;
• regterlike uitsprake ten opsigte van grondwetlike kwessies wat steeds hersien word;
• die gemenereg (Common Law) saam met die gekodifiseerde reg (Statute Law) en
• nieskriftelike konvensies en reëls wat die verhoudings en betrekkinge tussen staatsinstellings bepaal.

As gevolg van die Verenigde Koninkryk se lidmaatskap in die Europese Unie en die proses van Europese integrasie, wat daarmee gepaardgaan, en die toenemende regtelike verpligtings wat uit internasionale ooreenkomste voortspruit, het daar nogtans 'n soort konstitusionele reg ontwikkel waardeur die sowereiniteit van die Britse parlement in sekere opsigte beperk word.[11]

Die Britse Kroon het geen politieke mag nie. Sy politieke invloed is eerder op die simboliese vlak geleë waar die koning of koningin as staatshoof en eenheidsimbool stabiliteit en kontinuïteit aan die land bied, en – vanweë die grondwetlike status in die Britse Statebond – ook op diplomatieke vlak. Tot en met die huidige koning Charles III, wat in 2022 gekroon is, was daar sedert koningin Victoria se troonbestyging in 1837 net sewe monarge (insluitende Edward VIII wat nooit amptelik gekroon is nie).

Die Britse monarg is die hoof van die uitvoerende gesag en is ook betrokke by die wetgewende proses. Sy of hy fungeer verder as hoofregter, as hoogste goewerneur (supreme governor) van die Kerk van Engeland en is die opperbevelhebber van alle Gewapende Magte van die Kroon. Die Britse monarg se politieke gesag is in die loop van die geskiedenis geleidelik beperk; haar/sy invloed is tans in mindere of meerdere mate informeel van aard. So mag die monarg wél haar/sy standpunt oor 'n bepaalde saak stel, maar sal in die praktyk nogtans steeds die advies en aanbevelings van haar/sy ministers volg.

Belangrike verpligtinge, wat deur die Britse monarg uitgevoer word, sluit die opening en ontbinding van die Britse Parlement in, asook die verlening van Koninklike Toestemming (Royal Assent) tot wetgewing wat deur die Britse of Skotse Parlement en die Noord-Ierse Vergadering (Northern Ireland Assembly) aanvaar is. Belangrike ampsbekleërs soos die Eerste Minister en ander ministers in die regering, die Eerste Minister van Skotland, regters, offisiere in die gewapende magte, diplomate, biskoppe en sommige ander leidende geestelikes in die Kerk van Engeland word formeel deur die Britse monarg benoem. Die monarg verhef persone tot die adelsstand, slaan hulle tot ridders en ken 'n verskeidenheid ander onderskeidings toe.

As staatshoof het die Britse monarg ten opsigte van internasionale betrekkinge die bevoegdheid om oorlog te verklaar en vrede te sluit, buitelandse state te erken en ooreenkomste te sluit.

Die eerste minister het beslissende politieke invloed in sy kabinet en in sy party. Hierdie amp word sedert 25 Oktober 2022 deur Rishi Sunak beklee, die leier van die Konserwatiewe Party. Die kabinet het sowat twintig lede, maar as staatsministers en parlementêre staatssekretarisse ingereken word, bestaan die Britse regering uit altesaam sowat 100 politici wat almal lede van die parlement moet wees. Net sowat 'n vyfde van hulle is as Secretaries of State of Ministers lede van die kabinet. Die ander regeringslede beklee regeringsampte soos dié van staatsminister (Minister of State) of staatssekretaris (Junior Minister). Die grootste opposisieparty in die Britse Laerhuis vorm tradisioneel 'n sogenaamde skadukabinet.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Lande van die Verenigde Koninkryk.

Die vier lande van die Verenigde Koninkryk

Die Verenigde Koninkryk word administratief in vier landsdele verdeel:

• Engeland met ses Metropolitan Counties (metropolitaanse graafskappe) en 39 graafskappe wat elk verder verdeel word in distrikte;
• Wallis met agt graafskappe wat elk verder verdeel word in distrikte (in Engeland en Wallis is daar altesaam 369 distrikte);
• Skotland met nege streke, 27 distrikte en drie eiland-owerhede (Island Authority Areas): Orkney, Shetland en Western Isles; en
• Noord-Ierland met 26 distrikte.

Die Verenigde Koninkryk word tradisioneel as 'n sentralistiese eenheidsstaat geregeer en geadministreer. Volgens die nuwe beleid van devolusie of desentralisering (die afwenteling van politieke besluitnemingsbevoegdheid) is administratiewe bevoegdhede in verskillende mate aan die streekregerings en streekparlemente van Skotland, Wallis en Noord-Ierland oorgedra. Engeland beskik tans nie oor sy eie uitvoerende en wetgewende instellings nie.

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Britse oorsese gebiede.

Ligging van die Britse oorsese gebiede

Die Verenigde Koninkryk se oorsese gebiede (British Overseas Territories) sluit Anguilla, Bermuda, die Brits-Antarktiese Gebied, die Britse Indiese Oseaangebied, die Britse Maagde-eilande, die Kaaimanseilande, die Falkland-eilande, Gibraltar, Montserrat, die Pitcairneilande, Sint Helena en afhanklike gebiede (Ascension, Sint Helena, Tristan da Cunha), Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande, twee militêre basisse op die eiland Siprus (naby Akrotiri en Dhekelië) en die Turks- en Caicos-eilande in.

Hierdie gebiede maak almal deel uit van die Britse Gemenebes van Nasies (Commonwealth), maar nie van die Verenigde Koninkryk nie. Hulle is ondergeskik aan die Britse Kroon en beskik oor hul eie wetgewende, uitvoerende en regtelike gesag asook hul eie begroting en belastingstelsel.

Die parlement van Man (Tynwald) vergader op Tynwald Hill. Die foto wys die Midsummer Court se sitting in Julie 1983

Die Kanaaleilande en die Eiland Man is sogenaamde Kroonbesittings (Crown Dependencies) en sodoende nie deel van die Verenigde Koninkryk nie. Die Kanaaleilande (waarvan Jersey, Guernsey, Alderney en Sark die grootstes is) het in die 10de en 11de eeu deel uitgemaak van die Hertogdom Normandie en was ook ná 1204, toe vastelandse Normandie onder Franse bewind gekom het, ondergeskik aan die Engelse Kroon. Die Eiland Man was tot 1266 nominaal onder beheer van Noorweë. Vervolgens is dit afwisselend deur die koninkryke Skotland en Engeland geregeer totdat dit in 1399 onder feodale beheer van die Engelse Kroon gekom het. Die eiland is eers in 1765 onder die regstreekse gesag van die Britse Kroon geplaas toe dit vir £70 000 gekoop is.

Tans word die Kroonbesittings deur hul eie wetgewende vergaderings geadministreer. Die eilande het hul eie reg- en belastingstelsels. Die Britse regering se bevoegdhede bly beperk tot internasionale betrekkinge en buiteverdediging. Die Eiland Man se parlement, Tynwald, is meer as 1 000 jaar gelede gevestig en sodoende die oudste bestaande wetgewende vergadering ter wêreld. Kenmerkend is sy driekamerstelsel – met die House of Keys, die Wetgewende Raad (Legislative Council) en die Tynwald Court as die gemeenskaplike sitting van House of Keys en Legislative Council.

In teenstelling met die Verenigde Koninkryk was die Kanaaleilande en die Eiland Man voor 2019 nóg in eie reg lidstate van die Europese Unie nóg het hulle deel uitgemaak van die Verenigde Koninkryk as EU-lidland. EU-reëls ten opsigte van vrye goedereverkeer en die EU se Gemeenskaplike Landboubeleid is in die algemeen op die Kroonbesittings toegepas, maar nie die EU-reëls ten opsigte van vrye diensteverkeer en die vrye beweging van werknemers nie. Eilandbewoners kon net voordeel trek uit die laasgenoemde as hulle nou bande met die Verenigde Koninkryk gehandhaaf het.

Die Magna Carta

Ná die Normandiese verowering van Engeland in 1066 is die Aula Regis of Koninklike Geregshof gevestig waarin die Engelse monarg self regspraak oor die hele koninkryk uitgeoefen het. Hierdie hof was nie in 'n bepaalde stad of gebou gesetel nie. Geregtelike vergaderings is tydens die koning se reise deur Engeland gehou. Weens die hoë koste, wat aan die stelsel van 'n rondgaande koninklike geregshof verbonde was, het bepaling 17 van die Magna Carta in 1215 voorsiening gemaak vir 'n vaste plek waar hofsake verhoor moes word. Vervolgens is steeds meer permanente kantore vir amptenare in die staatsdiens in Londen gevestig.[12]

Die Aula Regis is uiteindelik vervang deur 'n drieledige stelsel van geregshowe waar regsreëls volgens die gemene- of gewoontereg (common law) toegepas is:

• die Court of the King's Bank as hoogste instansie;
• die Court of Common Pleas waarin regsake en strydvrae van algemene belang beslis is; en
• die Court of Exchequer waarin uitsluitlik regsake beslis is wat die koninklike inkomste (royal revenues) geraak het.

Toe die tekstielmeul Armley Mills in 1805 in Leeds geopen is, was dit die grootste in die land met vyftig weefstoele. Die historiese fabrieksgebou huisves tans die Nywerheidsmuseum van Leeds (Leeds Industrial Museum)

Tekstielmasjiene in die Museum vir Wetenskap en Nywerhede in Manchester, Engeland. Die tekstielbedryf was een van die dryfkragte agter die 18de eeuse nywerheidsomwenteling

Die Britse ekonomie sluit die ekonomieë van die vier deelstate van die Verenigde Koninkryk (Engeland, Wallis, Skotland en Noord-Ierland) asook dié van die Kanaaleilande en die eiland Man in, alhoewel die twee laasgenoemdes oor aflandige bankbedrywe beskik.

Saam met ander lidlande van die Europese Unie (EU) maak die Verenigde Koninkryk deel uit van 'n gemeenskaplike mark waarin die vrye beweging van mense, goedere, dienste en kapitaal in wetgewing en internasionale ooreenkomste verskans word. Nogtans handhaaf die land, soos ander EU-lede, sy nasionale ekonomiese stelsel en bowendien – in teenstelling met die meeste ander EU-lidlande – ook sy eie nasionale geldeenheid, die Britse pond sterling.

In die 19de en vroeë 20ste eeu, toe die Britse Ryk sy hoogtepunt bereik het, was die Verenigde Koninkryk dekades die wêreld se grootste en invloedrykste ekonomie. As bakermat van die nywerheidsomwenteling – een van die belangrikste gebeurtenisse in die geskiedenis van die mensdom – het die land in die 18de eeu tot die wêreld se eerste geïndustrialiseerde samelewing ontwikkel. 'n Reeks van tegnologiese uitvindings en deurbrake het aan die Verenigde Koninkryk dekades lank 'n ekonomiese voorsprong bo ander nasies besorg.

Vanaf die laat 19de eeu het die Verenigde State en die Duitse Keiserryk die Britse ekonomie se tegnologiese voorsprong geleidelik begin inhaal. Die ekonomiese en finansiële laste van twee wêreldoorloë het net soos die ontbinding van die Britse Ryk 'n swaar tol geëis. Ondanks voortgesette groei ná die Tweede Wêreldoorlog kon die land sy vroeëre status as leidende ekonomie ter wêreld nie meer herwin nie.

Volgens amptelike statistieke het die Verenigde Koninkryk in 2014 nogtans Frankryk verbygesteek om die vyfde grootste ekonomie ter wêreld te word – met 'n geskatte bruto nasionale produk (BNP) van £1,816 miljard ($2,828 miljard).[13] Nuwe ekonomiese ontledings het volgens die Centre for Economics and Business Research (CEBR) getoon dat die Britse ekonomie deur die finansiële krisis en Groot Resessie van 2008 minder geraak is as oorspronklik beraam is. 'n Tweede belangrike faktor was die insluiting van prostitusie en dwelmhandel volgens nuwe pan-Europese rekenkundige standaarde. Dié twee bedrywe het in 2013 respektiewelik £5,7 en £6,62 miljard tot die Britse BNP bygedra. Frankryk het geweier om dié nuwe standaarde in sy berekeninge toe te pas omdat die Franse regering prostitusie en dwelmmisbruik nie as "vrywillige ekonomiese aktiwiteite" beskou nie.

Vir die grootste deel van sy jonger geskiedenis was Groot-Brittanje met bosse bedek. Eers sowat 6 000 jaar gelede het die eerste boere begin om beboste streke in landbougebiede vir graanverbouing en weivelde vir veeteelt om te skep. Gaandeweg het hulle tegnieke ontwikkel om kosvoorrade te stoor sodat hulle dwarsoor die jaar beskikbaar was. Later het agrariese gemeenskappe hulle in bepaalde gebiede permanent begin vestig waar hulle danksy voldoende voeding nuwe vaardighede en ambagte kon ontwikkel wat as die basis van 'n meer gevorderde samelewing kon dien.

Brittanje se boere het oor die volgende millennia hul stempel op die Britse landskap afgedruk en – met die voedsel wat hulle aan ander voorsien het – mannekrag vir ander bedrywe vrygestel sodat nuwe ambagte kon floreer.

Nogtans was die landbousektor eeue lank die vernaamste ekonomiese bedryf op die Britse Eilande. So is nog in die Middeleeue sowat 30 persent van die nasionale inkomste deur die wolbedryf gegenereer. Baie van die Verenigde Koninkryk se vernaamste nedersettings en stede het hulle vroeë ekonomiese welvaart aan die wolhandel in dié periode te danke. Latere tegnologiese optimalisering ten opsigte van wolverwerking tot kledingstowwe het die grondslag vir die land se nywerheidsomwenteling gevorm.

Gedurende die 19de eeu is die Verenigde Koninkryk se oorspronklik agrariese samelewing ingrypend verander deur toenemende industrialisering en die gepaardgaande verstedeliking. Danksy 'n doeltreffende vervoerinfrastruktuur kon landbouprodukte oor groter afstande vervoer word om Groot-Brittanje se groeiende stede van vars voedsel te voorsien. Omstreeks 1850 was reeds meer as die helfte van die Britse bevolking in stedelike omgewings saamgetrek.[14]

Terwyl die Britse landboubedryf steeds 'n belangrike rol as kosprodusent gespeel het, het sy aandeel aan die nasionale ekonomie nogtans gekrimp. Omstreeks 1900 is nog slegs ses persent van die nasionale inkomste in dié bedryf gegenereer. Die tendens is ook in die volgende eeu voortgesit sodat vandag slegs 'n baie klein persentasie van die ekonomies aktiewe bevolking regstreeks by landbouaktiwiteite betrokke is.

Londen is verreweg die grootste stad in die Verenigde Koninkryk

Groot-Brittanje het oor beduidende steenkoolreserwes beskik, waarby die grootste steenkoolvelde aan weerskante van die Pennines-bergreeks (in Yorkshire, Lancashire, Northumberland en Durham), in die Midlands (in Derbyshire en Nottinghamshire) en in Suid-Wallis geleë was. Saam met Brittanje se tweede nywerheidskomponent, die land se groot ysterertsreserwes, het hierdie steenkoolvelde die basis vir die 18de eeuse nywerheidsomwenteling, industriële groei in die 19de eeu en die ingrypende landskapsveranderinge, wat daaraan verbonde was, gevorm.

Voorheen yl bevolkte streke het danksy die nywerheidsomwenteling tot demografiese sentrums ontwikkel, soos byvoorbeeld in Teesside waar Middlesbrough, 'n klein nedersetting met sowat 7 000 inwoners in 1851, met die ontginning van die Cleveland-ysterertsreserwes tot 'n belangrike nywerheidsentrum gegroei het. Klein dorpe met meule in Lancashire en Yorkshire het eweneens tot stedelike nedersettings gegroei, terwyl nedersettings in die West Midlands, wat tradisioneel op pottebakkery gesteun het, tot 'n industriële agglomerasie met Stoke-on-Trent as sy sentrum ontwikkel het.[15]

Alhoewel die steenkoolmynboustreke in die noorde die grootste bevolkingsgroei ervaar het, het naas Londen ook Engeland se ander seehawens, waaronder Liverpool en Bristol, danksy florerende uitvoermarkte vinnig begin uitbrei. Hierdie ontwikkelinge het gepaardgegaan met verbeterde kommunikasie en vervoergeriewe, waaronder die bou van 'n uitgestrekte netwerk van kanale en talle nuwe paaie. Omstreeks 1800 was drie kanale oor die Pennines-bergreeks in bedryf.

Die proses van verstedeliking het vanaf 1840 versnel sodat teen die einde van die eeu reeds sowat tagtig persent van Engeland se bevolking in stedelike nedersettings saamgetrek was. Die lewenskwaliteit van die bewoners is deur hul klas bepaal – werkers is meestal in krotbuurte gehuisves, terwyl die welvaart van sakemans en ander gekwalifiseerde professioneles deur hul Victoriaanse villas en woonstelle weerspieël is.

Hierdie groeifase het nog tot in die tyd van die Eerste Wêreldoorlog voortgeduur. In die 1930's was daar egter duidelike tekens van ekonomiese afswaai in die ou tradisionele mynbou- en nywerheidstreke waarvan baie, soos byvoorbeeld die steenkoolvelde van Northumberland, Durham, Wes-Cumberland en Suid-Wallis, deur hoë vlakke van werkloosheid geteister is. Hierdie gebiede het 'n ongekende ekonomiese agteruitgang beleef nadat hul steenkoolmyne óf uitgeput was óf hul steenkool nie meer winsgewend bemark kon word nie. Suid-Wallis, wat dekades lank sogenaamde stoomkool vir skepe verskaf het, is deur die oorskakeling na olie-enjins getref.

Die ekonomiese swaartepunt van die land het sedert die Eerste Wêreldoorlog na nuwe groeistreke soos Londen en die West Midlands verskuif. Hier het stede soos Coventry vinnige groei ervaar. Ekonomiese beplanning het voorsiening vir gesonde, maar gekontroleerde groei in gebiede soos dié van Cambridge en Oxford gemaak.

Die stadshorison van Birmingham in die Wes-Midlands, die Verenigde Koninkryk se tweede grootste stad

Met die Groot Londense Uitstalling van 1851, wat in die beroemde Kristalpaleis gehou is, het die Verenigde Koninkryk sy oorheersende rol in ingenieurswese en moderne nywerhede aan die wêreld gewys. Vir die volgende vier dekades was die land die voorste industriële moondheid op aarde wat eers in die 1890's deur die Verenigde State en die Duitse Keiserryk verbygesteek is. Naas sy regstreekse koloniale oorheersing van groot wêrelddele kon die land danksy die ekonomiese instrumente van vrye handel en finansiële beleggings sy invloed ook buite die Britse Ryk laat geld, so onder meer in Latyns-Amerika en Asië.[16] Selfs ná die grootskaalse opswaai in die VSA en Duitsland se nywerheidsektore kon die Verenigde Koninkryk (en hier veral die City of London) danksy sy leidende rol in die wêreldhandel, seevervoer, beleggings en in die inligtings- en kommunikasiebedryf nog tot in die vroeë 20ste eeu sy status as vernaamste handelsmoondheid handhaaf.[17]

Die eksklusiewe ekonomiese sone van die Verenigde Koninkryk en sy oorsese gebiede

Die City of London is een van die wêreld se grootste finansiële sentrums[18][19][20]

In die twintigerjare van die 20ste eeu het met die verval van die Britse Ryk 'n tydperk van ekonomiese agteruitgang begin, wat deur die gevolge van die Tweede Wêreldoorlog, strukturele probleme en die volgehoue weiering om nouer ekonomiese bande met die ander Europese lande te soek, nog versterk is. Die in vergelyking met ander Wes-Europese ekonomieë oorgroot invloed van die Britse vakbonde en hoë inflasiekoerse was net twee van die land se vraagstukke teen die einde van die sewentigerjare. Die nuwe konserwatiewe regering onder die eerste minister Margaret Thatcher het in 1979 begin om sy neoliberale beleid van monetarisme, waarin die bestryding van inflasie, die beperking van die staat se invloed op die ekonomie en die privatisering van genasionaliseerde nywerhede sentraal gestaan het, as 'n soort skokterapie op die land se ekonomie toe te pas.

Vandag behoort die Verenigde Koninkryk weer tot die belangrikste en mees dinamiese ekonomieë ter wêreld. In 2003 was dit met buitelandse beleggings ter waarde van 672 miljard VSA-dollar die mees aantreklike land vir beleggers in Europa, nog voor Duitsland (545 miljard VSA-dollar) en Frankryk (433 miljard VSA-dollar).

Die ekonomiese groei word veral gesteun deur die vinnige ontwikkeling van die dienstesektor, met sowat een miljoen werknemers net in die finansiële dienstesektor. Die landbou, wat vroeër 'n relatief groot rol gespeel het, genereer nou minder as een persent van die bruto nasionale produk en bied net twee persent van alle werkgeleenthede in die land.

Die belangrikste uitvoergoedere is mediese en farmaseutiese produkte, voertuie en enjins, masjiene, elektroniese toerusting, ru-olie en gas.

Ten spyte van die ekonomiese groei is daar baie inwoners wat hul brood met tydelike of informele werk moet wen, aangesien die sosiale welvaartstelsel van die Verenigde Koninkryk in teenstelling met ander Europese lande min ondersteuning aan werkloses en behoeftiges bied.

Die Britse Museum in Londen is die mees besoekte Britse museum

Televisieregte van onder meer Downton Abbey is wêreldwyd verkoop

Die getal werkgeleenthede in die Britse kreatiewe bedrywe – rolprent, televisie, musiek en sagteware – het tussen 2011 en 2012 met 8,6 persent skerp groei getoon, vergeleke met die hele Britse ekonomie waar die groei slegs 0,7 persent beloop het.[21] Die kreatiewe sektor, met 'n waardeskepping van jaarliks ₤71,4 miljard, het sodoende volgens die Britse Departement vir Media, Kultuur en Sport die snelste groeiende bedryf in die Verenigde Koninkryk geword. Kreatiewe bedrywe het in 2012 6,6 persent van alle werkgeleenthede in die land voorsien.

Britse televisieproduksies soos ITV se kostuumdrama Downton Abbey, waarvan die televisieregte na meer as 100 lande verkoop is,[22] was baie suksesvol op oorsese markte, terwyl die Britse musiekbedryf danksy musiekgroepe en kunstenaars soos One Direction, Adele en Ed Sheeran op die Amerikaanse en ander markte sterk gestaan het. Naas die rolprent-, musiek- en televisiebedryf, videospelletjies, rekenaarvermaak en ontwerp dra ook museums, kunsgalerye, argitektuur en professionele fotografie tot die kreatiewe sektor se sukses by. Die Britse Museum het in 2012 'n rekordgetal besoekers gelok.

Bron: DCMS

Suid-Afrika se Vryheidsdag word in Londen gevier

Die Verenigde Koninkryk was in 2016 die belangrikste bestemming vir Suid-Afrikaanse toeriste in Europa met 188 094 besoeke (-18,64% in vergelyking met 2015), 2,33 miljoen oornagtings (-22,8%) en 'n besteding van £187,23 miljoen (-23,88%). Suid-Afrikaanse toeriste het 'n gemiddeld van 12,38 nagte (-4,39%) in die VK gebly, met 'n totale besteding van £995 per capita en besoek (-6,48%).[23]

In 2016 was daar 45 regstreekse ononderbroke vlugte per week vanaf Johannesburg en Kaapstad na Londen, met 'n totale kapasiteit van 14 100 sitplekke.

Bron: rb Real Business: The top ten UK exports in 2016

Tans is daar ruim 22 miljoen wonings in die Verenigde Koninkryk waarvan sowat 'n vyfde voor die Eerste Wêreldoorlog ontstaan het. Die meeste hiervan (sowat 16 persent) dateer uit die periode tussen 1919 en 1945. Meer as die helfte van die bestaande behuising is tussen die einde van die Tweede Wêreldoorlog en 1990 opgerig, die res het sedertdien ontstaan.[31]

Die Verenigde Koninkryk is tradisioneel 'n land van huiseienaars. So bestaan vier vyfdes van alle behuising uit enkelgesinshuise met gewoonlik twee verdiepings. Net twintig persent van die Britse bevolking word in woonstelgeboue gehuisves. 220 000 woongeboue word as huise van besondere argitektoniese of historiese belang gelys.[32]

Historiese agtergrond

Titelblad van The Times, 4 Januarie 1788, een van die oudste dagblaaie ter wêreld

Dagblaaie het vanaf die tweede helfte van die 19de eeu vir die eerste keer die breë publiek bereik. Die rede hiervoor was hoofsaaklik finansieel van aard – oorspronklik is 'n belasting van vier pence per eksemplaar gehef (die sogenaamde stamp duty wat in 1695 vir alle gedrukte publikasies ingevoer is) wat eers in 1836 tot een pennie verlaag en in 1855 heeltemal afgeskaf is. In dié jaar was die Daily Telegraph se verkoopprys een pennie. Dertig jaar later het dié dagblad die hoogste sirkulasiesyfer ter wêreld bereik.

Geletterdheid en leesvaardigheid onder leerders is in 1880 deur die Elementary Education Act ("Wet op elementêre onderwys") bevorder wat skoolbywoning verpligtend gemaak het vir kinders tot tien jaar. Die groeiende getal geletterdes in die laerklas was 'n belangrike teikenmark vir goedkoop weekblaaie waarin klein artikels en stories uit die alledaagse lewe gepubliseer is. Voorbeelde hiervan is Tit-Bits ("Lekkerhappies", vanaf 1881), Answers ("Antwoorde", vanaf 1888) en Pearson's Weekly ("Pearson se Weekblad", vanaf 1890).

Alfred Harmsworth (later die 1ste Viscount Northcliffe, 1865–1922), stigter en uitgewer van Answers, was 'n baanbreker vir poniekoerante wat op die massamark gemik was soos die Daily Mail wat vanaf 4 Mei 1896 in Londen verskyn en omstreeks 1900 reeds 'n rekord-verkoopsyfer van een miljoen bereik het. Aan die ander kant van die persspektrum was The Times, 'n gehaltedagblad wat vir die eerste keer in 1788 verskyn het.

In Londen is omstreeks 1900 nege aand- en sewe Sondagkoerante uitgegee. Die breë Edwardiaanse leserspubliek het eers gaandeweg gewend geraak aan gedrukte publikasies, en so was die mark nog nie ryp vir goedkoop geïllustreerde tydskrifte met hoë sirkulasie nie.[33]

Die Britse perslandskap vandag

Dagblaaie vir Suid-Afrikaanse, Poolse, Australiese en Nieu-Seelandse immigrante word in Londen gratis versprei

Vandag word die Britse perslandskap sowel ten opsigte van sirkulasie- en verkoopsyfers asook nasionale reputasie deur Londense dagblaaie oorheers. Algemeen word daar 'n onderskeiding gemaak tussen poniekoerante vir die massamark, sogenaamde tabloids, met sirkulasiesyfers van miljoene eksemplare, en gehaltedagblaaie met aansienlik kleiner verkoopsyfers. Slegs vier poniekoerante verenig sowat vyf sesdes van die totale sirkulasiesyfer van oggendblaaie op hulle.

In die algemeen word Britse dagblaaie nie formeel met enige politieke party verbind nie, maar die meeste weerspieël in hul kommentare en verslaggewing nogtans die politieke oortuigings van hul eienaars. So steun die poniekoerant Daily Mail en die gehaltedagblad The Daily Telegraph gewoonlik die Konserwatiewe Party, terwyl die poniekoerant The Daily Mirror en die gehaltedagblad The Guardian meestal simpatiek teenoor die beleid van die Britse Arbeidersparty staan.

Die Verenigde Koninkryk se mees verkoopte dagblad The Sun is in 1969 deur die Australiese persmagnaat Rupert Murdoch se onderneming News International oorgeneem en het sy sirkulasiesyfer vervolgens deur sensasiestories, uitgebreide sportverslaggewing en erotiese beeldmateriaal opgestoot. In die vroeë 1970's het dié blad nog die Arbeidersparty gesteun, maar vanaf 1979 politieke simpatie vir die konserwatiewe regering onder Margaret Thatcher getoon. In die laat 1990's het dit weer die Arbeidersparty se beleid begin steun.[34]

In Engeland verskyn daarnaas 'n verskeidenheid streekskoerante as dag- en weekblaaie asook nasionale weekblaaie waarvan sommige op bepaalde etniese gemeenskappe gemik is.