Berlynse Sendinggenootskap

Enkele sendinggenootskappe het a.g.v. die piëtisme en die godsdienstige herlewing in Duitsland aan die einde van die 18de en begin van die 19de eeu, dus na die Napoleontiese oorloë, ontstaan met die strewe om die Evangelie onder die heidene te verkondig en hulle te bekeer tot die Christendom. Die Berlynse Sendinggenootskap (BSG) is op 29 Februarie 1824 deur Pruisiese edelmanne en hoë militêre offisiere gestig. Aanvanklik was dit nie aan ‘n sekere kerkgenootskap verbonde nie. In hul kweekskool is die aspirant-sendelinge deeglik onderrig in die Lutherse leerstellings, Bybelkennis, landboumetodes, ambagte, die gebruik van gereedskap en allerhande handvaardighede, sowel as in Nederlands en Engels. Die sendelinge moes die heidene dus ook na ‘n hoër beskawingspeil lei in die wêrelddele waar die BSG betrokke wou wees.

Die eerste sendelinge van die genootskap het onder die vaandel van die Londense Sendinggenootskap in die Kaapkolonie kom werk. Die BSG was tot 1834 nog nie self in staat om onafhanklik hier te werk nie. Al die lede van die eerste groep sendelinge is na die uithoeke van die land gestuur, het daar baie swaar gekry, terugslae beleef, maar baanbrekerswerk verrig. Abraham Albrecht, Christian Albrecht en Johannes Seidenfaden is na Pella aan die Oranjerivier en Warmbad, Namibië. Johan G. Ulbricht is na Bethelsdorp en later na Theopolis. Hulle is gevolg deur ‘n tweede groep. J.L Ebner het hom by Christian Albecht aangesluit en stig die stasie Friedeberg by Pella. Heinrich Schmelen stig die sendingpos Bethanie (in die teenswoordige Namibië) en Komaggas. Heinrich Helm is na Griekwastad. Christoph Sass stig Bethesda by die Griekwas en George Messer is na Hankey aan die Gamtoosrivier.

Op 18 April 1834 het die eerste vyf sendelinge wat onder die vaandel van die BSG sou werk in Kaapstad aangekom. Onderweg na die noorde het Th. Gregorowski en A.F. Lange besluit om in Beaufort-Wes en omstreke te werk. D.A. Kraut, Joh. Schmidt en August Gebel is verder na die Griekwas onder Adam Kok by die Rietrivier en vestig die sendingpos Bethanie, Vrystaat. C.F. Wuras neem in 1836 daar die beheer oor en N. Meyforth en L. Zerwick sluit by hom aan. Die werk onder die Korana was nie geslaagd nie, maar wel die onder die Tswanas en vrygestelde slawe. Th. Radloff en Gregorowski sien om na die heil van die vrye slawe. Hierna volg die stigting van die sendingstasies Beaconsfield en Pniël (in die huidige Noord-Kaap).

Na die sukses wat in die Vrystaat behaal is, stuur die BSG vir J.L. Döhne, C.F. Schultheiss en Wilhelm Posselt om die stasies Bethel, Itemba en Wartburg (Emmaus) in die destydse Brits-Kaffrarië te stig. Tydens die Oorlog van die Byl en weer die Agtste Grensoorlog sowel as die Kreli-rebellie van 1856 is alles op die sendingstasies verniel en moes die sendelinge vir hul lewens vlug. Elke keer is alles herbou en herstel. Onder leiding van Albert Kropf (1848-1910) was die werk onder die Xhosa later ‘n besonder groot sukses.

Sir Theophilus Shepstone het in 1846 Posselt, Döhne en F.W.L. Güldenpfennig gevra om onder die Zoeloes in Natal te werk. Hulle vestig die stasies Emmaus (1847), Christianenburg (1854) en Königsberg (1868). Posselt werk ook onder die Duitse koloniste by New Germany, KwaZulu-Natal en Döhne en Güldenpfennig help die Voortrekkers en in die NGK-gemeentes in Pietermaritzburg en Weenen.

Die BSG wou graag sy werk uitbrei en stuur daarom in 1860 Alexander Merensky en Heinrich Grützner na die ZAR. Van die Bapedi-kaptein Maleo kry hulle toestemming om in die gebied van die huidige Lydenburg en Middelburg die eerste stasie genaamd Gerlachshoop in die Bakopa-stamgebied te stig. Kort daarna volg die stasies Kchalatlolu en Patametsano. Weens ‘n Swazi-oorlog moes die sendelinge vlug. Merensky en Albert Nachtigal is toe na Sekoekoeniland, maar moes ook van daar vlug. Daarna koop Merensky ‘n plaas langs die Olifantsrivier naby die latere Middelburg en stig in 1865 die sendingstasie Botshabelo, Mpumalanga (Toevlugsoord) en die bekeerlinge van Gerlachshoop trek daarheen. Deur sy groot kerk, skool, kweekskool, onderwyserskollege, drukpers, watermeul en werkswinkel word Bothsabêlo die modelstasie van die BSG en die sentrum van hul sendingwerk in die gebied tussen die Limpoporivier en die Vaalrivier. Dit het ook bekend geword as die “graanskuur” van die omgewing. Fort Merensky is gebou om die stasie teen moontlike aanvalle te beskerm, maar dit was nooit nodig nie. Later is tog wel weer na Sekoekoeniland uitgebrei. Johannes Winter stig die stasies GaRatau en daarna Lydenburg, Arkona en Lobethal. Die stasie Blauberg is in 1868 begin en word gevolg deur Kratzenstein in 1879 en Medingen in 1881. Teen 1900 het die BSG 30 sendingstasies in die ZAR gehad. J. Wedephol en J. Meister is in 1892 oor die Limpopo na Masjonaland. Hierdie werkterrein is in 1907 aan die NG-kerk oorgegee.

Die BSG besef teen 1887 dat die geestelike behoeftes onder die swart arbeiders wat van die platteland getrek het en op die diamant- en goudmyne en in die stedelike gebiede werk groot is. ‘n Gevolg hiervan was dat daar amper geen distrik in die land is waar die BSG nie gewerk het nie. Na die Tweede Wêreldoorlog was die kerk betrokke by die trekarbeiders uit Oos-Afrika op die goudvelde van Odendaalsrus en Welkom.

Die sendelinge moes deur die jare aanhoudend probleme te bowe kom. Terwyl die sendelinge aan koors en ander ontberings in die vir hulle vreemde omstandighede blootgestel is, het die sendingwerk voortgegaan. Kapteins was soms bevrees die sendelinge se aktiwiteite ondermyn die stamhoof en toordokters se gesag. Bekeerlinge is soms vervolg en moes vlug. Na die runderpes was daar in sekere gebiede hongersnood. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog is sekere stasies geplunder en sendelinge gevange geneem. Op Bethanie in die Vrystaat is ‘n 15000 skape deur die Engelse gebuit. In Transvaal is die stasies by Ermelo en Woyenthin verwoes. Rasmus Jensen en sy gesin is enkele dae in ‘n veetrok aangehou. Daniël Heese is deur Britse soldate doodgeskiet. Die oorlog het die sendingwerk ernstig ontwrig. Na die oorlog het ‘n depressie sake weer bemoeilik. Die Eerste Wêreldoorlog en die Tweede Wêreldoorlog het die BSG byna vernietig. Tydens beide oorloë is sendelinge geïnterneer. Na die Eerste Wêreldoorlog het die finansiële steun uit Duitsland opgedroog. Sekere stasies moes noodgedwonge van hul plaasgrond verkoop om te kan voortbestaan. Na 1919 kon hulle wel weer opstaan danksy die goeie gesindheid van J.C. Smuts. Na die Tweede Wêreldoorlog het byna geen sendelinge meer na Suid-Afrika gekom nie.

‘n Honderd jaar na die stigting van die BSG het die genootskap in Suid-Afrika 1906 swart en kleurling evangeliste, 113 sendelinge en blanke helpers in diens gehad. Al die mense het gewerk op 55 sendingstasies, 436 buiteposte, 369 skole en 4 opleidingskolleges. Na die Eerste Wêreldoorlog het die NG Sendingkerk verskeie van die stasies oorgeneem. Ander het rondom 1960 gemeentes van die Evangelies-Lutherse Kerk in Suider-Afrika geword. In verskeie gevalle was die voertaal Afrikaans.

‘n Opvallend baie van die sendelinge van die BSG en hul nageslag het vooraanstaande Suid-Afrikaners geword. Deur hul werk op die sendingveld het sekeres tot kenners van die geskiedenis, folklore, mites en tale van die mense onder wie hulle gewerk het ontwikkel. Hulle het die Bybel, die kategismus en kerkliedere in ‘n verskeidenheid tale oorgesit, Christelike lektuur geskryf, woordeboeke saamgestel en skool- en taalboeke geskryf. Ander het bekendheid verwerf as geoloë, volkekundiges, aardrykskundiges, plantkundiges en medici. Onder hulle was

• Martin Baumbach (*1841 - †1891)
• Dietrich Baumhöfner
• Carl Beuster (*Liebenwalde, 7 Julie 1844 - †Tshevase, Transvaal, 5 November 1901), Lutherse (Berlynse) sendeling
• Emil Bernhard Beyer (*Volksmansdorf, Leipzig, 13 Oktober 1836 - †Luckau, Middelburg, Transvaal, 1 April 1920)
• Gottfried Beyer (*1879)
• Johann Friedrich Albrecht Böhm (*Michelbach, Württemberg, 21 Desember 1833 - †in Duitsland ná 1906)
• J.L. Döhne, taalkenner van Xhosa en Zoeloe
• Ludwig Gustav Eiselen (*1880), superintendent van die BSG, vader van W.W.M. Eiselen (*1899 - †1977), bekend om die Eiselen-kommissie en die Wet op Bantoe-onderwys
• Karl Endemann (*Triebel, 19 April 1836 - †Kiel, 18 April 1919), kenner van Pedi, leksikograaf
• Carl Eberhard Fichardt (*Kreutsburg, 1817 - †Berlyn, 1890), werk op Bethanie, Vrystaat
• Helene Franz, gebore Helene Schulz (*1866 - †1935), verpleegster, bekend geraak weens suksesvolle mediese werk veral aangaande endemiese siektes, moeder van die skrywer G.H. Franz
• Carl Heinrich Robert Franz (*1864 - †1919), werk op die stasie Blauberg en getroud met Helene Franz
• Reinhold Theodor Gregorowski (*Mariënburg, Pommere, 7 Junie 1807 – †Somerset-Oos, 7 Januarie 1880), werk by Bethanie, Vrystaat, en Zoar, Wes-Kaap, vader van Reinhold Gregorowski
• Johann Gottlob Grosskopf (*Rietdorf, Brandenburg, 30 September 1851 - †Stellenbosch, 11 Jullie 1925), sendeling te Bloemfontein, Herbertsdale en Riversdal, vader van E.B. Grosskopf en J.F.W. Grosskopf en getroud met die oudste dogter van die sendeling C.H.T. Grützner
• Carl Heinrich Theodore Grützner (*Strehlen, Silesië, 20 Maart 1834 - †Berlyn, 7 April 1910), Berlynse sendeling in die ZAR
• Friedrich Wilhelm Güldenpfennig (*1818 - †1868)
• Carl August Daniël Heese (*24 Februarie 1867 - †23 Augustus 1901)
• Daniël Friedrich Siegfried Heese (*21 Oktober 1833 - †10 Mei 1905)
• Carl Adolf Gustav Hoffmann (*2 Augustus 1868 - †15 September 1962)
• Heinrich Howe, sendeling van 1882- 1902
• Rasmus Jensen (*1853 - †1934)
• Johann David Michael Kikillus (*1849 - †1907), sendeling op Herbertsdale
• Furchtegott Johann Carl Knothe (*1838 - †1892)
• Oswald Robert Paul Krause (17 Julie 1846 – 13 Desember 1915),
• Gustav Adolf Kraut, 1838 na Bethanie, Vrystaat
• Johann Heinrich Albert Kropf (*Potsdam, 27 Maart 1822 - †Stutterheim, 20 Desember 1910), Xhosa-taalkundige, leksikograaf, Bybelvertaler
• Nicolaus Kuhn (†1882) Is dit Niklaas Koen?
• Hermann Kuschke (*1853 - †1927). Sy kleinseun was die nyweraar George Siegfried Johannes Kuschke.
• August Ferdinand Lange
• Ludwig Liefeldt, werk in Transkei
• Alexander Merensky (*Panten, naby Liegnitz, Benede-Silesië (nou in Pole), 8 Junie 1837 - †Berlyn, 22 Mei 1918), geograaf, etnoloog, skrywer, geneesheer, vader van Hans Merensky. Lees ook Botshabelo en Fort Merensky
• Nikolaus Meyfarth, sendeling te Pniel en Bethanie, Vrystaat
• Johann Albrecht Nachtigal (*Berlyn, April 1838 - †Detmold, Duitsland, 6 Julie 1899)
• Theodor Carl Nauhaus (*1835 - †1903)
• Adolph Albert Ortlepp (*Bernstadt, Silesië, 7 Oktober 1807 – Colesberg, 8 Oktober 1879), werk op Bethanie, Vrystaat
• Gustav Pakendorf (*29 Augustus 1869 - †20 September 1944)
• Karl Wilhelm Posselt (*Diekouw, Brandenburg (Neumark), 20 Junie 1815 - †New Germany, KwaZulu-Natal, 12 Mei 1885), Lutherse predikant, stigter van Christianenberg in Natal 1854
• Friedrich Prietsch, werk op Zoar, Wes-Kaap en Haarlem, Wes-Kaap
• Theodor C.L. Radloff (†1872), werk op Amaliënstein, Zoar, Wes-Kaap en Bethanie, Vrystaat
• Friedrich (Fritz) Reuter (*Löwenbruch, naby Teltow, Pruise, 22 Augustus 1848 - †Medingen, Transvaal, 9 Julie 1941), Berlynse sendeling in Modjadjeland, lees Gravelotte
• Friedrich (Fritz) Scheffler (*1 Maart 1874), werk in Masjonaland en later Herbertsdale. Daar is ‘n boek oor sy lewe, naamlik Liewe Lydia – Liewe Fritz, liefdesbriewe van die jong Friedrich Scheffler en sy ongesiene beminde Lydia Stacklies 1905-190. Voorberei vir publikasie deur Hans Scheffler en Alba Bouwer en uitgegee deur Tafelberg-Uitgewers, Kaapstad, 1972. ISBN 0-624-00315-9
• Johann Schmelen, kenner van die Nama-taal, pionier-reisiger
• August Schmidt (*1821 - †1904), werk op Amaliënstein
• Carl Friedrich Schultheiss
• Julius Schultheiss, werk in die jare 1837 – 1876
• Adolf Schumann (*1835 - †1904)
• Erdmann Schwellnuss (*1841 - †1910)
• Paul Erdmann Schwellnus (*22 September 1877 - †2 Maart 1946), kenner van tale van Venda en Noord-Sotho, vertaler van die Bybel in Bavenda en volkekundige
• Johannes Wilhelm Seidenfaden (*Witzenhausen, 27 Februarie 1782 - †Honingklip, Swellendam, 8 Mei 1863), werk o.a. te Suurbraak
• Gustav Trümpelmann (*14 April 1841 - †19 April 1923)
• Johannes Friedrich Theodor Trümpelmann (*6 Februarie 1881 - †13 April 1954), werk op Botshabelo
• Paul Trümpelmann (*1 Maart 1873 - †28 Julie 1929), superintendent van die BSG
• Johann Gotfried Ulbricht (†Theopolis, 1821)
• Hermann Theodor Wangemann (*Bad Wilsnack, Brandenburg, 27 Maart 1818 - †Berlyn, 18 Junie 1894), direkteur van die BSG 1865-1894, onderneem twee reise na die sendingstasies in Suider-Afrika
• August Wilhelm Winter (*1813 - †1889), werk te Bethanie, Vrystaat
• Carl Friedrich Wuras (*Herzberg, Oos-Pruise, 9 Junie 1809 - †plaas Herzberg, Bethanie, Vrystaat (Wurasoord), 20 Mei 1891), kenner van die taal van die Korana
• Johann August Ludwig Zerwick (*11 Desember 1809 - †1 Junie 1885), sendeling, geneesheer o.a. op Bethanie, Vrystaat en Amaliënstein, lees ook Geskiedenis van geneespraktyk in Suid-Afrika
• Carl Zunckel (*naby Berlyn, 4 Desember 1822 - †Emmaus, Natal, 8 Julie 1899), Berlynse sendeling in Natal

Sol Plaatje het as Christen op die sendingstasie Pniël grootgeword.

• Duitsers in Natal

• Malherbe, D.F. du T.: Stamregister van die Suid-Afrikaanse volk. Stellenbosch: Tegniek, 1966
• Pienaar, P. de V. (red.): Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, 1968
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 2. Kaapstad: Nasou, 1970
• van der Merwe, Werner: Die Berlynse Sending in Suid-Afrika. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 32, nr. 1, Desember 1982