Tswanas

Batswana jag 'n leeu, 1841

Bophuthatswana (voorheen in die huidige Noordwes-provinsie van Suid-Afrika) - 'n voormalige republiek, alhoewel nooit internasionaal as sodanig erken nie - was die wetlik aangewese tuisland van die Tswana-bevolking in die pre-1994 Republiek van Suid-Afrika. Volgens hul geskiedenis het hulle hul huidige tuisland waarskynlik al teen 1600 AD bewoon.

Dit word beweer dat die Kgalagadi die eerste groep was om die binneland van Suid-Afrika binne te dring en die hedendaagse BaRolong- en BaThlaping-groepe het hulle gevolg. Die derde groep wat hulle in die gebied van die huidige Rustenburg en Brits gevestig het, was die BaHurutse-BaKwena.

Met die vasstelling van die westelike grens van die Transvaal in 1881, is die Tswanagroepe in twee verdeel: diegene wat nou in Botswana woon en diegene wat hulle in die noordwestelike streke van Suid-Afrika gevestig het.

Die geskiedkundige nagedagtenis van hierdie Wes-Sotho-volk is te vinde in hul nedersettings, omring met klipmure, waarvan verskeie kapteinsgebiede soos Kaditshwene, Molokwane en Mabyanamatshwana deur die Noordwes-provinsie versprei lê. 'n Kleiner enklawe van Bophuthatswana, die tuiste van die Barolongstam, was geleë in die huidige Vrystaat tussen Bloemfontein en Lesotho, met Thaba Nchu en Botshabelo as die belangrikste dorpe daar.

Die Tswanas of Wes-Sotho's is die kerngroep waaruit die ander 2 Sotho-groepe, die Basoeto's (Suid-Sotho's) en die Noord-Sotho's, ontstaan het. Hul voorouers het tot verskeie migrasiegroepe behoort wat uit Sentraal-Afrika suidwaarts getrek het. Die eerste aankomelinge in Suider-Afrika was die Kgalagadi, wat hulle waarskynlik reeds voor die 15e eeu in die huidige Botswana gevestig het.

Die grootste groep Tswanas het in die loop van die 16e eeu Suid-Afrika binnegekom en hulle in Wes-Transvaal gevestig. Die versplintering in subgroepe en 'n groot aantal stamme het hier plaasgevind, onder meer vanweë onderlinge twiste en oorloë met ander groepe. Veral die invalle van Silkaats (Mzilikazi), die Ndebeleleier wat voor Shaka uit Natal gevlug het, het baie tot die hergroepering van die volk bygedra.

Die Tswanas bestaan uit meer as 50 stamme, waarvan die Tlhaping, die Tlharo en die Rolong (almal woonagtig in Noord-Kaap) en die Kgatla, die Tlokwa, die Hurutse en die Malete (in Wes-Transvaal) die bekendstes in Suid-Afrika is. Die vernaamste stamme in Botswana is die Kwena, die Mangwato, die Ngwaketse en die Kgatla.

'n Klein groep Tswanas woon ook in die ooste van Namibië. Hoewel die Tswanastamme nooit 'n politieke eenheid gevorm het nie, handhaaf hulle wel noue kulturele bande. Dit blyk onder meer uit die feit dat die talle dialekte van die Tswanataal in baie gevalle slegs in geringe mate van mekaar verskil.

Die Tswanas se tradisionele krale is die grootste van die van al die Swart volke van Suid-Afrika. Dit is nie ongewoon vir 'n hele stam om in een kraal te woon nie, wat soms meer as 10 000 inwoners huisves. Die krale is in wyke ingedeel en word deur verwante gesinne bewoon. Elke gesin het sy eie wooneenheid, wat uit 'n paar woon- en pakhutte en 'n gemeenskaplike werf bestaan. Die geheel word deur 'n lae muur of 'n rietheining om ring. As 'n man meer as een vrou het, het elkeen haar eie hut.

Die hutte is gewoonlik rond en het 'n kegelvormige grasdak. Die mure bestaan uit pale wat met 'n dik laag klei gepleister word. Die Tswanas het veeposte vir hul beeskuddes naby die weiveld en huisgesinne hou slegs enkele stuks vee in die krale aan, veral ry- en trekosse. Die afsonderlike beeskrale is gewoonlik in die middel van 'n wyk geleë. Teenaan die beeskrale is halfmaanvormige afskortings en in die ruimtes wat so ontstaan, vergader die mans.

Tswana-vroue kook in baie potte

Kenmerkend vir die Tswanas se sosiale organisasie is die verskeidenheid vorme van maatskaplike klassifikasie wat gehandhaaf word. Eerstens word daar 'n onderskeid gemaak tussen die afstammelinge van kapteins, die afstammelinge van gewone mense wat reeds lank deel van die stam is, en mense wat hulle nuut by die stam aangesluit het. Verskeie stamme, veral die van Botswana, hou ook "slawe" aan.

Dit is gewoonlik Boesmans of selfs Kgalagadi wat onder hulle woon en sekere soorte werk moet verrig in ruil vir kos en beskerming. 'n Verdere maatskaplike indeling is die in totemgroepe, waarvan daar sowat 25 onder die Tswanas aangetref word. Elke totemgroep staan in mistieke verband met 'n bepaalde dier na wie hy ook vernoem is. Hoewel die dier nie aanbid word nie, word dit met eerbied behandel en mag byvoorbeeld nie doodgemaak of geëet word nie.

Lidmaatskap van 'n totemgroep is erflik en word volgens die manlike linie (patrilineêr) bereken. Mans en vroue behoort ook tot afsonderlike "regimente", wat 'n verskeidenheid van funksies in openbare belang moet verrig. Nuwe regimente word gewoonlik na afloop van die inisiasieskool vir tienerseuns en -meisies gevorm, en bestaan dus uit lede van dieselfde ouderdomsgroepe. Elke regiment het 'n leier, gewoonlik 'n lid van die kaptein se familie, en 'n eie naam.

Daar word verwag dat junior regimente die oueres respekvol moet behandel. Inisiasieskole vind sowat elke 4 jaar plaas. Die vir seuns duur gewoonlik sowat 3 maande en word op 'n afgesonderde plek en onder groot geheimhouding gehou. 'n Belangrike deel daarvan is die besnydenis van die seuns, wat al vroeg tydens inisiasietyd plaasvind. Die meisies word in die krale onder toesig van 'n ou vrou geïnisieer. Tydens die inisiasietyd word die jongmense op die volwasse lewe voorberei.

Jongmense mag nie trou voordat hulle geïnisieer en in 'n regiment ingedeel is nie. Daar is geen verbod op huwelike binne dieselfde familie of totemgroep nie. Trouens, huwelike tussen neefs en niggies word aangemoedig, veral 'n huwelik tussen 'n man en die dogter van sy oom aan moederskant. Poligamie is tradisioneel aanvaarbaar, maar 'n man het gewoonlik geen seggenskap in die keuse van sy eerste bruid nie. Sy word deur sy familie uitgesoek, terwyl dogters ook dikwels aan 'n man beloof word terwyl hulle nog baie jonk is.

By die Tswanas, in teenstelling met die meeste ander Swart volke, bepaal net die ouers van die bruidegom hoeveel beeste hy as bruidsprys aan sy bruid se ouers moet betaal ten einde die huwelik te wettig. Sodra die sogenaamde bogadi afgelewer is, word daar 'n groot fees gevier. 'n Man se eerste vrou word as sy hoofvrou beskou en haar oudste seun as sy erfgenaam.

Die kleinste politieke eenheid in 'n Tswana-stam is die wyk, waarin 'n wykhoofman die orde moet handhaaf. Die wykhoofman is regstreeks ondergeskik aan die stamkaptein, wat 'n onafhanklike opperhoof is. Hoewel die stamkaptein oor wye magte beskik en deur sy onderdane met groot respek behandel word, is hy nie 'n despotiese heerser nie.

Hy word bygestaan deur sy persoonlike raadgewers, wat deur hom gekies word en dikwels senior lede van sy familie insluit. Daarby is dit 'n vaste gebruik onder die Tswanas om sake wat die hele stam raak, met al die mans te bespreek. Sulke vergaderings word in die kaptein se kgotla gehou en die gewone mans se stem is dan van deurslaggewende belang. Die kaptein en die hoofmanne se posisie is erflik en hulle word gewoonlik deur die oudste seun van die hoofvrou opgevolg.

Die Tswanas het tradisioneel 'n gemengde ekonomie. Die mans is in die eerste plek veeboere wat buiten groot troppe beeste ook skape en bokke aanhou. Die beeste is egter hul waardevolste besitting aangesien dit die vernaamste ruilmiddel is, melk voorsien en as trek- en rydiere gebruik word. Tswanas is oor die algemeen knap jagters en vleis is hoofsaaklik deur die jag in die hande gekry. Die vroue behartig die grootste deel van die akkerbou.

Die mans ploeg en saai, maar die vroue moet na die gewasse, veral sorghum en in mindere mate na die mielies, boontjies en kalbasse, omsien. Die plantseisoen word voorafgegaan deur 'n reënmaakseremonie wat deur die kaptein uitgevoer word. Die dieet word verder aangevul met veldkos, wat deur die vroue versamel word. Mans en vroue vervaardig handwerk. Die mans bewerk metaal, hout en been, terwyl die vroue kleipotte bak. Mans sowel as vroue vleg mandjies.

Die Tswanas glo tradisioneel in 'n opperwese (modimo) wat die wêreld geskep het, maar vereer of aanbid hom nie regstreeks nie. Hul tradisionele godsdiens berus hoofsaaklik in die geloof dat die geeste van hul voorouers iewers in die grond woon en die lewe van hul nakomelinge beïnvloed. Om die geeste gunstig te stem, word daar voortdurend offers aan hulle gebring en hulle word ook aanbid.

Naas die voorvaders van die eie familie, word ook die voorvaders van die stamkaptein vereer. Die kaptein word as die lewende verteenwoordiger van die stam se voorouers beskou en roep die geeste dikwels namens die hele stam aan. Die Tswanas glo ook in die bestaan van hekse en bose towenaars en in die mag van toordokters, wat die aard en oorsaak van 'n ramp of ongeluk kan vasstel deur hul dolosse te gooi.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volum 27, bl. 160, 161

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Tswanas.

	Etniese groepe in Suid-Afrika
Afrikaners • Anglo-Afrikane • Asiate • Griekwas • Kaapse Maleiers • Khoisan • Kleurlinge • Ndebeles • Noord-Sotho's • Suid-Sotho's • Swazi's • Tsongas • Tswanas • Vendas • Xhosas • Zoeloes