Béla Bartók

Bartók tydens sy hoërskool-gradeplegtigheid.

Standbeeld van Bartók in Hongarye.

Béla Viktor János Bartók is op 25 Maart 1881 in Nagyszentmiklós (tans Sânnicolau Mare) in Oostenryk-Hongarye gebore. Hy toon op 'n jong ouderdom reeds musikale talent en skryf sy eerste klein komposisies vir klavier op nege, meestal kort danse. Sy ma moedig sy ontwikkeling aan en was selfs bereid om te verhuis sodat hy by die beste leraars klas kon loop.

Hy studeer klavier aan die Konservatorium van Presburg (tans Bratislava) en leer homself komponeer deur bladmusiek te lees. Later studeer hy aan die Franz Liszt Musiek-akademie in Boedapest, onder andere by Hans von Koessler. Sy vroeëre werke is sterk deur Hector Berlioz, Franz Liszt en Richard Strauss beïnvloed, komponiste wat hy bewonder het.

In 1906 het Bartók begin met sy versameling van Hongaarse en verwante volksmusiek, en hy en Zoltán Kodály (1882-1967) het saam 'n reeks toonaangewende volksliedstudies en -verwerkings gepubliseer wat met Twintig Hongaarse volksliedere (1906) begin het en met die monumentale Corpus musicae popularis hongaricae (postuum 1951) geëindig het.

Aanvanklik is Bartók beïnvloed deur die werke van Brahms en Ernö Dohnányi, maar hy het later die stylaard van Liszt en Wagner gevolg. Nadat hy met die volksmusiek van die Balkan bekend geraak het, is hy sterk deur hul vreemde en eiesoortige toonlere beïnvloed. Daarom klink Bartók se musiek dikwels vreemd vir die luisteraar totdat hy gewoond is aan die vreemde harmonieë.

In 1907 is Bartók as klavierdosent aan die konservatorium van Boedapest aangestel. Sy opera Hertog Bloubaard se Kasteel (1911) en die ballet Die Houtprins (1914-16), en die Danssuite (1923) was dadelik groot suksesse. Die Sonate vir Klavier (1926) was die begin van Bartók se vrugbaarste periode, wat onder andere die Mikrokosmos (1926-37), en die Strykkwartette 111 - VI (1927-39) opgelewer het. Dit sluit ook in Musiek vir snaarinstrumente, slagwerk en celesta (1936), die 186 Sonate vir twee Klaviere en Slagwerk (1937) en die Tweede Vioolkonsert (1937-38). Vanaf 1934 onttrek hy hom al hoe meer aan die onderwys om meer tyd te wy aan die klassifikasie van die Hongaarse volkslied ere.

In 1940 het hy voor die Fascisme na die Verenigde State uitgewyk, waar 'n ere-doktoraat en 'n wetenskaplike opdrag op hom gewag het. Dit was 'n tydperk van baie teleurstellings. Sy swak gesondheid het sy kuns beïnvloed en die min erkenning wat hy in Amerika gekry het, het tot sy matelose frustrasie bygedra. Sy beroemde Konsert vir Orkes (1943), geskryf in opdrag van die Koussevitsky Foundation, toon duidelik die spore van geestelike afmatting. Aan die anderkant is die Sonate vir Soloviool (in opdrag van Yehudi Menuhin) 'n meesterwerk. Die Derde Klavierkonsert is nooit voltooi nie, en van 'n konsert vir altviool het slegs die sketse tot stand gekom. Albei dié twee werke is ná sy dood deur Tibor Serly voltooi.

Veral die vroeë werke van Bartók word deur sterk dissonante klanke en motoriese ritmiek gekenmerk. Hierin sluit hy hom aan by die anti-romantiese "Neo-Barok" van byvoorbeeld Hindemith. Die ekspressionistiese inslag van Bartók is meer van literêre as musikale aard. Die atonaliteit van die Weense Skool was vreemd aan hom en bowendien het sy volksliedwerk 'n humaniseringseffek gehad. Toe hy hom in 1905, waarskynlik weens anti-Duitse oorwegings, daarop toegespits het, het hy sy artistieke toekoms ook grotendeels bepaal.

Die Hongaarse musiek het veel meer bevat as wat met die eerste oogopslag geblyk het. Sowel direk as indirek het Bartók die volksmusiek sy eie gemaak, sodat sy musiek 'n onvervreembare nasionale karakter verkry het.

Sy behandeling van die slagwerk as 'n selfstandige komponent het sy oorsprong in die volksmusiek. 'n Ander invloed het van Debussy gekom, wat veral opmerklik is in die baie nagmusiek en natuurgeluide, byvoorbeeld die derde deel uit Musiek vir snaarinstrumente, slagwerk en celesta.

Bartók se grootste betekenis lê in sy klavier- en kamermusiek. Die klavier- slag klank, wat die eerste keer in die Allegro Barbaro (1911) voorgekom het, word in die Sonate (1926) tot stylbeginsel verhef. Baanbrekerswerk is ook in Mikrokosmos (1926-37) gelewer, wat 'n progressiewe klavier leerplan van 153 stukke is. Sy laaste werke toon 'n terugkeer na eenvoudiger, liriese melodieë.

Ná sy dood het die wêreld Bartók erken as 'n onafhanklike en volwasse kunstenaar. Musikaal het hy geen betekenisvolle navolging gehad nie. Sy wetenskaplike ondersoek aangaande volksmusiek het egter aanleiding daartoe gegee dat daar tans 'n ondersoek daarna op nasionale skaal in Hongarye en die Balkanlande gedoen word.

In 1917 het Bartók, na aanvanklike terugslae, sy eerste sukses met die uitvoering van sy ballet, Die houtprins. 'n Jaar later behaal hy soortgelyke sukses met die opera Die burg van Hertog Bloubaard. Daarna raak hy vinnig internasionaal bekend en het talle konserttoere deur Europa en Amerika onderneem.

Sy musiek is egter van 1933 in Duitsland as ontaard beskou en uitvoerings van sy werk is verbied. Uiteindelik emigreer hy na die Verenigde State van Amerika, maar hy sukkel om aan te pas en sy musiek is nie regtig daar waardeer nie. Van Maart 1941 het hy Serwo-Kroatiese volksliedere vir die Columbia Universiteit getranskribeer. Een van sy gewildste weke, die Konsert vir Orkes, is ook in Amerika geskryf.

Bartók is op 26 September 1945 in New York Stad aan leukemie oorlede. Sy stoflike oorskot is in 1988 na Hongarye gerepatrieer en in die Farkasreti-kerkhof in Boedapest herbegrawe.

• Wêreldspektrum, Volume 2, bl.186-187, ISBN 0908409419

• Lys van komponiste

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Béla Bartók.