Assirië

George Syncellus haal in sy Chronographia vir Julius Africanus aan volgens wie Assirië in 2284 v.C. gestig is.[6] Die Romeinse historikus Velleius Paterculus haal Aemilius Sura aan wat sê Assirië is gestig 1995 jaar voordat Philip V in 197 v.C. deur die Romeine by die Slag van Kynoskephalai verslaan is,[7] dus in 2192 v.C. Diodorus Siculus haal 'n ander tradisie aan van Ktesias dat Assirië gestig is 1 306 jaar voor 883 v.C. (die begin van die bewind van Assurnasirpal II), dus 2189 v.C.[8] Die Kroniek van Eusebius gee 'n ander datum aan: die troonbestyging van Ninus in 2057 v.C., maar die Armeense vertaling van die kroniek gee 2116 v.C. aan. Nog 'n datum, wat in die Excerpta Latina Barbari aangegee word, is 2206 v.C. onder Belus.

In omstreeks 2025 v.C. het Puzur-Assur I blykbaar die bewind oorgeneem en 'n nuwe dinastie gestig wat 216 jaar lank bestaan het. Sy afstammelinge het inskripsies agtergelaat wat hom noem in verband met die bou van tempels aan gode soos Assur, Adad en Isjtar. Dit is onbekend hoe lank hy regeer het.

Die bekendste koning ná hom was Erishum I[12] (omstreeks 1974–1935 v.C.), wat die Assiriese kolonies in Klein-Asië aansienlik uitgebrei het tydens sy lang bewind. Hy het ook van die vroegste geskrewe wette geskep en uitgebreide bouwerk onderneem om stadsmure te versterk en tempels te bou.

Sargon I (omstreeks 1920–1881 v.C.)[13] het hom opgevolg en 39 jaar lank regeer. Hy het die verdedigingsmure van groot Assiriese stede laat versterk en handelsbande in Klein-Asië behou. Tydens sy bewind is die aanvanklik klein stadstaat Babilon in 1894 v.C. gestig deur 'n Amoritiese prins, Sumuabum.

Erishum II (omstreeks 1818–1809 v.C.) was die laaste koning van die dinastie van Puzur-Assur I. Ná agt of nege jaar op die troon is sy bewind omvergewerp deur Shamshi-Adad I, 'n Amoritiese troonrower.

Shamshi-Adad I se bewind het geduur van omstreeks 1809–1776 v.C. en was 'n uitbreiding van die Semitiese Amoritiese stamme van die Khaburrivierdelta in die Noordoos-Levant. Hy het die Koninkryk Mari (in die hedendaagse Sirië) aan die Eufraat verower. Assirië het nou die hele Noord-Mesopotamië ingesluit en ook gebiede in Sentraal-Mesopotamië, Klein-Asië en Noord-Sirië. Hy het 'n nuwe hoofstad, Shubat-Enlil, in die Khaburvallei van Noord-Mesopotamië laat bou.

Die Amoritiese koning Hammurabi van Babilon het dié voorheen klein stadstaat intussen in 'n groot mag omskep. Dit was van sy bewind af dat Suid-Mesopotamië bekend geword het as Babilonië. Assirië is nou bedreig deur die toenemende mag van Babilon in die suide. Ishme-Dagan I (1774–1763 v.C.) het daarop gereageer deur bondgenootskappe te sluit met Babilon se vyande, en die magstryd het dekades voortgeduur sonder enige oplossing. Ishme-Dagan was nes sy pa 'n groot vegter en het die Babiloniese aanvalle afgeweer en suksesvolle veldtogte gelei teen ander vyande.

Hammurabi het, nadat hy Mari, Larsa en Eshnunna verower het, eindelik in 1750 v.C. oor Ishme-Dagan se opvolger, Mut-Ashkur (1750–1740 v.C.), geseëvier en hom onderwerp. Die Assiriese monargie het oorleef, maar die Amoritiese konings wat Ishme-Dagan opgevolg het, was leenmanne van Babilonië onder Hammurabi en vir 'n kort rukkie onder sy opvolger, Samsu-iluna.

'n Assiriër omstreeks 1400 v.C.

Die kortstondige Babiloniese Ryk het ná Hammurabi se dood vinnig begin verval en beheer oor Assirië verloor tydens die bewind van Samsu-iluna (1750–1712 v.C.). 'n Plaaslike koning, Assur-dugul, het die troon in 1732 v.C. oorgeneem. Hy kon egter nie lank beheer behou nie en is gou deur 'n teenstander, Assur-apla-idi, onttroon. Die binnelandse onstabiliteit het voortgeduur onder nog vier konings wat mekaar binne ses jaar vinnig opgevolg het.

Eindelik het 'n koning met die naam Adasi (1726–1701 v.C.) omstreeks 1726 v.C. daarin geslaag om die onrus in die land te beëindig. Hy het die Babiloniërs en Amoriete uit Assirië verdryf en die Babiloniërs se invloed in Mesopotamië as geheel het daarna vinnig afgeneem. In 1595 v.C. is Babilonië verower deur die Kassiete, 'n volk van die Zagrosgebergte.

Dit lyk of Assirië hierna 'n relatief sterk en stabiele nasie was wat nie deur sy bure gepla is nie. 'n Verdrag is byvoorbeeld gesluit met die Kassiete wat Babilonië verower het. Puzur-Assur III (1521–1498 v.C.) was 'n sterk en energieke leier. Hy het baie geboue in Assur laat herbou, die stad versterk en die suidelike buurte in die stad se versterkingsmure laat insluit. Hy het in die laat 16de eeu v.C. 'n verdrag met die Kassitiese koning van Babilonië gesluit waarin die twee lande se grense vasgestel is.

Die opkoms van die Mitanniese Ryk in die 16de eeu v.C. het eindelik gelei tot 'n kort tydperk van sporadiese Mitannies-Horitiese oorheersing in die laaste helfte van die 15de eeu. Die Egiptenare het die guns van Assur-nadin-ahhe I (1450–1431 v.C.) probeer wen omdat hulle 'n vastrapplek in die Nabye-Ooste probeer kry het teen Mitanni. Dit het waarskynlik daartoe gelei dat Saushtatar, die keiser van Mitanni, Assirië binnegeval en die stad Assur verwoes het. Mitanni se invloed blyk sporadies te gewees het en die ryk wou of kon vermoedelik nie altyd in Assirië se binne- en buitelandse sake inmeng nie.

Assur-bel-nisheshu (1417–1409 v.C.) was blykbaar nie onder Mitanni se invloed nie, soos blyk uit die ondertekening van 'n verdrag met die Kassitiese koning van Babilonië in die laat 15de eeu v.C. Hy het ook aansienlike herbouwerk in Assur onderneem en dit lyk of Assirië tydens sy bewind die ryk se voormalige gesofistikeerde finansiële en ekonomiese stelsels herontwikkel het. Eriba-Adad I (1392–1366 v.C.) het finaal die Mitanniese juk afgeskud.

Daar is tientalle Mesopotamiese wigskriftekste uit dié tydperk met presiese waarnemings van maans- en sonsverduisterings wat gebruik word as "ankers" in die verskeie pogings om die chronologie van Babilon en Assirië in die vroeë 2de millennium v.C. te bepaal.

Die belangrikste Assiriese stede van die middeltydperk was Assur, Kalhu (Nimrod) en Nineve, wat almal in die Tigrisriviervallei geleë was. Aan die einde van die Bronstydperk was Nineve baie kleiner as Babilon, maar steeds een van die wêreld se grootste stede, met 33 000 inwoners. Later was dit waarskynlik vir 'n ruk die grootste stad ter wêreld.[14]

Die Middel-Assiriese Ryk was goed georganiseerd en onder streng beheer van die koning, wat ook gedien het as die hoëpriester van die god Assur. Teen die bewind van Eriba-Adad I (1392–1366 v.C.) was Mitanni se invloed op Assirië aan die afneem. Eriba-Adad I van Mitanni het betrokke geraak in 'n dinastiese stryd tussen Tushratta en sy broer Artatama II. Hierna het sy seun Shuttarna II homself koning genoem en steun by die Assiriërs gesoek. 'n Pro-Assiriese faksie het in die hof van Mitanni ontstaan. Eriba-Adad I het dus finaal Mitanni se invloed oor Assirië verbreek en het nou 'n invloed op die sake van Mitanni uitgeoefen.

Assur-uballit I (1365–1330 v.C.) het die Assiriese troon in 1365 v.C. bestyg. Hy was 'n vurige, ambisieuse en magtige heerser. Assiriese druk vanuit die suidooste en Hetitiese druk vanuit die noorweste het hom in staat gestel om Mitanni se mag finaal te verbreek. Hy het die Mitanniese koning Shuttarna II verslaan en Assirië weer as 'n ryk gevestig wat geheers het oor Mitanni, die Kassitiese Babilonië, die Horiete en die Hetiete.

Enlil-nirari (1329–1308 v.C.) het Assur-uballit opgevolg en is dadelik aangeval deur Kurigalzu II van Babilon. Hy het hom egter verslaan en Babiloniese pogings om Assirië binne te val, gefnuik. Hy het Babilon toe aangeval en verower.

Enlil-nirari se opvolger, Arik-den-ili (omstreeks 1307–1296 v.C.), het Assirië se mag gekonsolideer en veldtogte gelei in die Zagrosgebergte in die ooste. Hy het die Lullubi en Goeteërs verower en in Sirië die Semitiese stamme van die sogenaamde Ahlamu-groep verslaan. Sy opvolger, Adad-nirari I (1295–1275 v.C.), het Nimrod sy hoofstad gemaak en aanhou uitbrei na die noordweste, hoofsaaklik ten koste van die Hetiete en Horiete. Hy het daarna in Noordoos-Klein-Asië inbeweeg en Shupria verower, en daarna in die suide in, waar hy Babiloniese grondgebied verower en die Kassitiese heersers gedwing het om 'n gunstige nuwe verdrag te sluit.

In 1274 v.C. het Salmaneser I (1274–1244 v.C.) koning geword. Hy was 'n goeie stryder en het die Horitiese koninkryk van Urartu verower wat in die 9de eeu v.C. die grootste deel van Oos-Anatolië en die Kaukasus beslaan het, asook die vurige Goeteërs van die Zagros. Hy het daarna die Mitanni-Horiete aangeval en koning Shattuara en sy Hetitiese en Aramese bondgenote verslaan.

Sy seun en opvolger, Tukulti-Ninurta I (1244–1207 v.C.), het by die Slag van Nihriya 'n groot oorwinning oor die Hetiete behaal. Hy het Babilonië daarna verower en sewe jaar lank self daar regeer. Hy het die titel "koning van Sumer en Akkad" aangeneem wat die eerste keer deur Sargon van Akkad gebruik is. Tukulti-Ninurta I was dus die eerste inheemse Akkadiessprekende Mesopotamiër wat oor Babilonië geheers het – dit is deur buitelandse Amoriete gestig en deur buitelandse Kassiete verower.

Die Assiriërs het die mure van Babilon afgebreek, baie van die inwoners vermoor en die hele stad geplunder. Tukulti-Ninurta het hom toe verklaar as "koning van Karduniasj, koning van Sumer en Akkad, koning van Sippar en Babilon, koning van Tilmun en Meluhha".[15]

Eindelik het die koning se seuns gerebelleer en hom vermoor. Hy is opgevolg deur Assur-nadin-apli (1206–1203 v.C.), wat die regering van sy ryk aan streeksgoewerneurs oorgelaat het. Nog 'n onstabiele tydperk het gevolg en Assirië is soms geruk deur interne onmin. Die nuwe koning het onsuksesvol probeer om Babilon ter herower nadat die Kassitiese konings die onrus in Assirië uitgebuit het om die stad te bevry van Assiriese heerskappy.

Assur-Dan I (1179–1133 v.C.) het tydens sy ongewone lang bewind stabiliteit gebring in Assirië. Hy het Noord-Babilonië verower en geplunder, onder meer die stede Zaban, Irriya en Ugar-sallu. Dit het Assirië egter in direkte konflik met Elam gebring wat die oorblywende deel van Babilonië ingeneem het. 'n Oorlog het uitgebreek en die magtige Elamiete het die Assiriese stad Arrapkha vir 'n kort rukkie verower. Dit is toe deur Assur-Dan I bevry en hy het eindelik die Elamiete verslaan.

Ná onrus tydens die bewind van Assur-Dan I se oudste twee seuns het 'n derde seun, Assur-resh-ishi I (1133–1116 v.C.) die troon bestyg. Dit het gelei tot 'n nuwe tydperk van uitbreiding. Nadat die Hetitiese Ryk deur die Indo-Europese Frigiërs verslaan is, het Babilon en Assirië albei hul oog op die Aramese gebiede (in die hedendaagse Sirië) gehad wat voorheen onder Hetitiese beheer was. Toe hul magte mekaar hier teenkom, het die Assiriese koning Assur-resh-ishi I op verskeie geleenthede vir Nebukadnesar I van Babilon verslaan. Assirië het toe Hetities beheerde grondgebied in Klein-Asië, Aram (Sirië), en Goetees en Kassities beheerde gebiede in die Zagros ingeval en verower, waarmee die ryk aansienlik uitgebrei is.

Historici verskil oor wie die Middel-Assiriese Ryk gestig het: Tiglath-Pileser I (1115–1077 v.C.), Shamshi-Adad I of Assur-uballit I. Eersgenoemde was die seun van Assur-resh-ishi I en het die troon bestyg ná sy pa se dood. Hy het tydens sy bewind van 38 jaar een van die grootste Assiriese veroweraars geword.[16]

Sy eerste veldtog in 1112 v.C. was teen die Frigiërs, wat probeer het om sekere Assiriese distrikte in Klein-Asië in te neem. Nadat hy hulle uitgedryf het, het hy die Luwiese koninkryke Kommagene, Sisilië en Kappadosië verower en die Nieu-Hetiete uit die Assiriese provinsie Subartu verdryf. In 'n daaropvolgende veldtog het hy Urartu binnegedring en toe weswaarts beweeg om Malatya te onderwerp. Hy het ook die streke Kommagene, Sisilië en Kappadosië weer aangeval en daarna Noord- en Sentraal-Sirië. Hy het tot so ver as die oorsprong van die Tigrisrivier opgeruk.[16] Beheer oor die pad na die Middellandse See is verseker deur sy verowering van die Hetitiese dorp Pitru[17] by die sameloop van die Eufraat en Sajur; van daar het hy opgeruk na die Kanaänitiese/Fenisiese stadstate Bublos, Tirus, Sidon, Simira, Beritus (Beiroet), Aradus en eindelik Arwad.

Assur-bel-kala (1073–1056 v.C.) het geslaagde veldtogte teen Urartu en Frigië in die noorde en die Arameërs in die weste gelei. Hy het eers vriendskaplike bande met Babilonië gehad, maar die land eindelik binnegeval en 'n leenman in Babilon aangestel.

Laat tydens sy bewind het onrus in die Middel-Assiriese Ryk uitgebreek toe 'n rebellie op die been gebring is deur Tukulti-Mer, 'n aanspraakmaker op die Assiriese troon. Assur-bel-kala het die rebellie gestuit, maar teen die einde van sy bewind het Assirië beheer verloor oor streke in Sirië en Fenisië-Kanaän in die weste.

Die agteruitgang van 1200 v.C. tot 900 v.C. aan die einde van die Bronstydperk was 'n donker eeu vir die hele Nabye-Ooste, Noord-Afrika, Klein-Asië, Kaukasus, Middellandse See-gebied en die Balkan, met groot omwentelinge en die massamigrasie van mense.

Assirië is die eerste 150 jaar nie baie geraak deur die gebeure in dié onstuimige tyd nie. Ná die dood van Assur-bel-kala in 1056 v.C. het die ryk egter vir die volgende 100 jaar of so begin agteruitgaan. Dit het aansienlik gekrimp en teen 1020 v.C. het dit blykbaar net oor dele naby Assirië self regeer.

Assiriese ruiters agtervolg verslane Arabiere.

Nuwe Wes-Semitiese volke soos die Arameërs, Galdeërs en Suteërs het na gebiede wes en suid van Assirië getrek en groot dele van Babilonië in die suide ingeneem; Indo-Europese Iranse volke soos die Mede, Perse en Partiërs het gebiede in die ooste oorgeneem; in die noorde het die Frigiërs die Hetiete verslaan en 'n nuwe Hetitiese staat, Urartu, het in die Kaukasus ontstaan; en Kimmeriërs, Kolchisiërs (Georgiërs) en Skitiërs het na die Swartsee en die Kaukasus migreer. Egipte was verdeel en die Israeliete het teen ander Semitiese Kanaäniete geveg. Die nie-Semitiese Filistyne (wat vermoedelik een van die sogenaamde Seevolke was)[18][19] het geveg vir beheer oor Suid-Kanaän.

Hoewel Assirië agteruitgegaan het, het dit 'n stabiele nasie gebly wat in 'n sterker posisie was as sy bure.[20] In 1018 v.C. het Assur-nirari IV die troon bestyg en die Babiloniese stad Atlila verower. Hy het ook veldtogte teen die Arameërs gevoer. Sy bewind is eindelik in 1013 v.C. deur sy oom Assur-rabi II (1013–972 v.C.) oorgeneem.

Tydens dié se bewind het Aramese stamme die stede Pitru en Mutkinu verower. Die koning het die Arameërs aangeval, sy pad na die Middellandse See oopgeveg en 'n stele by Berg Atalur opgerig.[21]

Die konings daarna het 'n rustige bewind gehad en hul voorgangers se beleidsrigtings voortgesit.

Toe die donker eeu (wat in Assirië van 1050 tot 936 v.C. geduur het) eindelik oor was, het die wêreld drasties anders daar uitgesien. Antieke koninkryke soos Assirië, Babilonië, Elam en Egipte het steeds bestaan, asook die Hetiete in die vorm van kleiner Nieu-Hetitiese state. 'n Paar nuwe state het ontstaan soos Persië, Medië, Partië, Mannea, Israel, Urartu, Frigië, Lidië, die Aramese en Fenisiese state van die Levant, Doriese Griekeland, Putrië (Libië), Kolchis, Tabal en Nubië/Koesj.

Assirië het egter weer 'n grootse ryk geword wat hierdie nuwe volke asook ou vyande oor die volgende drie eeue sou verslaan.[2] Van die veldtogte van Adad-nirari II (911-892 v.C.) af het Assirië gegroei tot die grootste ryk wat daar nog in die wêreld was. Die nuwe koning het die voormalige Assiriese leengebiede weer onderwerp, en Aramese, Nieu-Hetitiese en Horitiese bevolkings in die noorde verower en verban. Hy het Babilonië daarna twee keer aangeval en verslaan, en 'n groot streek in Middel-Mesopotamië geannekseer.

Sy opvolger, Tukulti-Ninurta II (891–884 v.C.) het Assirië verder uitgebou en tot in die Zagrosgebergte in die hedendaagse Iran uitgebrei. Hy het die nuwe volke, die Perse, Partiërs en Mede, onderwerp en ook tot in Klein-Asië uitgebrei.

Assurnasirpal II (883–859 v.C.) was 'n dapper heerser wat deur Aram en Kanaän (die huidige Sirië, Libanon, Jordanië en Israel) en Klein-Asië opgeruk het tot by die Middellandse See. Hy het onder andere die Arameërs, Frigiërs en Fenisiërs verslaan en heffings ingestel. Hy het ook opstande deur die Mede en Perse in die Zagrosgebergte onderdruk en sy hoofstad geskuif na Kalhu (Nimrod). Die paleise, tempels en ander geboue wat hy laat bou het, spreek van aansienlike vooruitgang in rykdom, wetenskap, argitektuur en kuns.

Salmaneser III (858–823 v.C.) se mag is deur 'n groot alliansie van tientalle volke uitgedaag, waarvan sommige leengebiede was, insluitende Babilonië, Egipte, Elam, Persië, Israel, Fenisië, die Arabiere, Arameërs, Suteërs en Nieu-Hetiete. Hy het hulle egter verslaan en van die verswakte Babilonië weer 'n leengebied gemaak.

Ook verskeie ander gebiede is oorwin. In 831 v.C. het hy die Georgiese koninkryk Tabal onderwerp. Teen die einde van sy bewind van 27 jaar was Assirië die heerser van Mesopotamië, die Levant, Wes-Iran, Israel, Jordanië en 'n groot deel van Klein-Asië.

Jehu, koning van Israel, buig voor Salmaneser III van Assirië, 825 v.C.

Aan die begin van sy opvolger, Shamshi-Adad V (822-811 v.C.), se bewind het burgeroorloë egter in Assirië self gewoed. Later tydens sy bewind het Shamshi-Adad V suksesvol opgeruk teen Babilonië en Elam en 'n verdrag in Assirië se guns aan die Babiloniese koning opgedwing. In 814 v.C. het hy die nuwe Babiloniese koning ook verslaan en die onderwerping van die Galdeërs, Arameërs en Suteërs wat na dele van Babilonië migreer het, voortgesit.

Hy is opgevolg deur Adad-nirari III (810–782 v.C.), 'n jong seun. Die ryk is toe deur sy ma, die beroemde koningin Semiramis regeer tot in 806 v.C. Sy het die ryk bymekaargehou en het blykbaar die Perse, Partiërs en Mede onderwerp. In 806 v.C. het Adad-nirari III die mag by sy ma oorgeneem. Hy het die Levant verower en die Arameërs, Fenisiërs, Filistyne, Israeliete, Nieu-Hetiete, Moabiete en Edomiete aan sy gesag onderwerp. Hy het ook Babilon gedwing om heffings te betaal. Sy volgende teikens was die migrerende Arameërs, Galdeërs en Suteërs wat in die suidooste van Mesopotamië kom woon het. Toe het hy ook die Arabiere in die Arabiese Skierieland gewing om heffings te betaal.

'n Stierman van die paleis van Sargon II by Dur-Sharrukin.

Adad-nirari III is in 782 v.C. voortydig dood en dit het gelei tot 'n tydelike tydperk van stagnasie, hoewel Assirië steeds militêr oorheers het. In 754 v.C. het Ashur-nirari V die troon bestyg. Die vroeë deel van sy bewind het bestaan uit 'n permanente interne revolusie. Later het hy egter 'n paar geslaagde veldtogte gelei in Klein-Asië en die Levant. Hy is in 745 v.C. deur die troonrower Tiglath-pileser III (745–727 v.C.) afgesit. Dié het 'n hernude uitbreiding in Assirië teweeggebring. Hy het Urartu, Persië, Medië, Mannea, Babilonië, Arabië, Fenisië, Israel, Juda, Samaria, Nabatea, Galdea, Siprus, Moab, Edom en die Nieu-Hetiete weer onderwerp en is tot koning verklaar in Babilonië. Die Assiriese Ryk het nou gestrek van die Kaukasus tot Arabië, en van die Kaspiese See tot by Siprus.

Tiglath-Pileser III het die leër georganiseer tot die eerste professionele gevegsmag in die geskiedenis. Hy het ook verslane volke in sy leërs opgeneem en so die weermag uitgebrei. Hy het die burgerlike administrasie van sy ryk grootliks verbeter en volke wat probleme veroorsaak het, na ander dele van sy groot ryk verban.[2]

Salmaneser V (726–723 v.C.) het die Assiriese mag tydens sy kort bewind uitgebrei en die Egiptenare gekeer om 'n vastrapplek in die Nabye-Ooste te kry. Hy het farao Sjosjenq V verslaan en uit die gebied verdryf.

Sargon II (722–705 v.C.) het die Krimmeriërs en Skitiërs verdryf uit Antieke Iran waar hulle die Mede en Perse, leenmanne van Assirië, aangeval en oorgeneem het. Toe 'n rebellie in 720 v.C. in Kanaän uitbreek, het koning Hanno die hulp van farao Osorkon IV van die 22ste Dinastie van Egipte gevra. Die farao het troepe gestuur om sy bondgenoot by te staan, maar die koalisie is verslaan. Die Assiriërs het Hanno lewend verbrand.[22][23]

In 716 v.C. het Sargon II 'n leër op Egipte se grens gestasioneer. Osorkon IV is gedwing om heffings aan Assirië te betaal om te keer dat die ryk Egipte binneval.[22] Mannea, Silisië, Kappadosië en Kommagene is verower, Urartu is verwoes, en Babilonië, Galdea, Aram, Fenisië, Israel, Arabië, Siprus en die beroemde koning Midas van Frigië is gedwing om heffings te betaal.

'n Reliëf wat 'n leeujag uitbeeld, van die Noordelike Paleis van Nineve, 645-635 v.C.

Sanherib (705-681 v.C.), 'n onverskrokke leier, het die Grieke verslaan wat 'n vastrapplek in Silisië probeer kry het, en daarna die Nubies beheerde Egipte. 'n Groot opstand teen hom het in sy ryk uitgebreek. Dit het 'n groot alliansie behels van onder andere Babiloniërs, Mede, Perse, Galdeërs, Elamiete, Partiërs, Manneërs en Aramene. Die groot alliansie kon nie Sanherib se bewind omverwerp nie. Die Assiriese koning het dié volke toe individueel onderwerp en Babilon geplunder.

Dit was tydens sy bewind dat die voorheen klein stad Nineve die hoofstad van Assirië geword het en gegroei het tot die grootste stad ter wêreld, met 'n bevolking van tot 150 000 mense.[24] Sanherib is deur sy eie seuns vermoor (volgens die Bybel Adrammelek en Sar-Eser).[25] Esarhaddon (680–669 v.C.) het Assirië verder uitgebrei tot diep in die Kaukasus in die noorde. Hy het Urartu heeltemal vernietig in die proses. Hy het die Skitiërs onderwerp, asook die Kimmeriërs in Klein-Asië en die Manneërs, Goeteërs, Mede en Perse in Antieke Iran.

Esarhaddon het eindelik moeg geraak vir Egipte, wat voortdurend probeer het om 'n vastrapplek in die Nabye-Ooste te kry. Hy het die land in 671 v.C. binnegeval, die Nubiërs/Koesjiete en Ethiopiërs verdryf en die Koesjitiese Ryk verwoes. Esarhaddon het hom toe tot "koning van Egipte, Libië en Koesj" verklaar. Hy het inheemse Egiptiese prinse oor die hele land aangestel om namens hom te regeer.

Hy het Assirië uitgebrei tot so ver suid as die hedendaagse Bahrein en Katar. Hy het Babilon heeltemal herbou tydens sy bewind en vrede na Mesopotamië in die geheel gebring. Hy is dood terwyl hy beplan het om weer na Egipte op te ruk om die Nubiërs te verdryf wat probeer het om weer die suide van die land oor te neem. Dié taak is suksesvol uitgevoer deur sy opvolger, Assurbanipal.

Onder Assurbanipal (669–627 v.C.) het die Assiriërs die gebied van die Kaukasus (die hedendaagse Armenië, Georgië en Azerbeidjan) in die noorde tot by Nubië, Egipte, Libië en Arabië in die suide oorheers, en van die oostelike Middellandse See-gebied, Siprus en Antiogië in die weste tot by Persië en die Kaspiese See in die ooste.

Assurbanipal het sy bewind begin met 'n stryd teen die Nubiese/Koesjitiese koning Taharqa, wat die suidelike deel van die Assiries beheerde Egipte probeer inval het. Memphis is verwoes. Assurbanipal het toe 'n reeks opstande deur die plaaslike Egiptenare self onderdruk en Necho I as 'n marionet-farao aangestel. In 664 v.C. het die Nubiese/Koesjitiese koning Tantamani weer probeer om Egipte binne te val. Hy is verslaan, Thebe is verwoes en geplunder en hy het na Nubië gevlug.

Assurbanipal se wrede veldtog teen Elam in 647 v.C. word op dié reliëf uitgebeeld.

Phraortes, die koning van die Mede en Perse, het ook teen Assirië gerebelleer en probeer om Assirië self in 653 v.C. aan te val. Assurbanipal het hom egter verslaan. Die daaropvolgende Mediese konings, Madius en Cyaxares die Grote, is daarna albei deur Assurbanipal onderwerp.

In 652 v.C., net 'n jaar ná sy oorwinning oor Phraortes, het Assurbanipal se eie broer Shamash-shum-ukin, die Assiriese koning van Babilon, verklaar dié stad moet die ryk se hoofstad wees en nie Nineve nie. Hy het 'n sterk koalisie teen Assirië gevorm, met onder andere Babiloniërs, Galdeërs, Perse, Arameërs, Suteërs, Arabiere, Elamiete, Skitiërs, Kimmeriërs en selfs sommige Assiriërs. Die oorlog tussen die broers het vyf jaar aangehou, tot in 648 v.C., Babilon is verwoes en Shamash-shum-ukin verslaan. Hierna het Assurbanipal hom gewreek: Elam is heeltemal vernietig, die Arameërs, Galdeërs en Suteërs is wreed gestraf en Arabië is verwoes. Kores I van Persië (die oupa van Kores die Grote) is onderwerp.

Dit lyk of die laaste dekade van Assurbanipal se bewind vreedsaam was. Hy het baie biblioteke laat bou en 'n hernude vlaag bouwerk aan tempels en paleise begin. Hy was nou in beheer van sy hele ryk. In die ooste was Elam verwoes, die Manneërs en Iran se Mede en Perse was leenmanne. In die suide was Babilonië beset, die Galdeërs, Arabiere, Suteërs en Nabateërs was onderwerp, die Nubiese Ryk was verwoes, en Egipte het heffings betaal. In die noorde was die Skitiërs en Kimmeriërs uit Assirië verdryf, Urartu, Frigië en die Nieu-Hetiete was leenmanne, en Lidië het Assiriese beskerming gevra. In die weste was die Aarameërs, Siriërs, Fenisiërs, Israeliete, Juda, Samarra en Siprus onderwerp, en die Hellenistiese inwoners van Karia, Silisië, Kappadosië en Kommagene het heffings aan Assirië betaal.

Op sy hoogtepunt het die ryk die hele hedendaagse Irak, Sirië, Egipte, Libanon, Israel, Jordanië, Koeweit, Bahrein, Palestina en Siprus ingesluit, asook groot dele van Iran, Saoedi-Arabië, Turkye, Soedan, Libië, Armenië, Georgië en Azerbeidjan.

Dit het gelyk of Assirië nou sterker as ooit was, maar die lang oorloë om volke te onderwerp en die konstante veldtogte oor drie eeue heen om die ryk na al die windstreke uit te brei, het sy merk op Assirië gelaat; sy rykdom en mannekrag was uitgeput en ná die dood van Assurbanipal het groot burgerlike onrus in Assirië self uitgebreek.

Nadat Sin-shar-ishkun (622–612 v.C.) die bewind oorgeneem het, moes hy konstante gewelddadige opstande in Assirië die hoof bied. Dié situasie het gelei tot 'n volle rewolusie in Babilonië, en baie provinsies rondom die ryk het ophou heffings betaal. Die Skitiërs en Kimmeriërs het van die onrus gebruik gemaak om strooptogte op Assiriese kolonies uit te voer.

Groot dele in die ryk het stilweg hul onafhanklikheid begin terugwin. Teen 620 v.C. het Nabopolassar, 'n Galdeër, Babilon en ander dele van Babilonië ook in die chaos verower. Sin-shar-ishkun het 'n leër op die been gebring om teen Nabopolassar op te ruk, maar intussen het nog 'n groot opstand in Assirië self uitgebreek en die grootste deel van sy leër moes omdraai. Ondanks die swak toestande in Assirië kon Nabopolassar nie beheer oor die hele Babilonië behou of Assirië binneval nie. In die volgende vier jaar het die Assiriërs verbete beheer in Babilonië probeer terugwen.[2]

In 615 v.C. het Nabopolassar egter 'n verbond gesluit met Cyaxares, koning van Medië, 'n voormalige leenstaat van Assirië, wat van die wanorde gebruik gemaak het om die Iranse volke te bevry en dié volke (die Mede, Perse en Partiërs) asook die Elamitiese, Goetese en Kassitiese gebiede te verenig.

Die alliansie van Iranse volke het Assirië aangeval en in 612 v.C. is Nineve beleër en ingeneem. Sin-shar-ishkun is gedood in die bitter straatgevegte in die stad. Ashur-uballit II (612- 605 v.C.) het in Nineve die troon bestyg en geweier om hom aan Nabopolassar, Cyaxares en hul bondgenote te onderwerp. Hy het daarin geslaag om uit Nineve te breek en sy pad oopgeveg na die Noord-Assiriese stad Harran. Hy het die stad verower en dit sy nuwe hoofstad gemaak. Vyf jaar later is Harran ook beleër en deur die Mede, Babiloniërs en Skitiërs ingeneem. Ashur-uballit II het weer eens daarin geslaag om uit te breek.

Egipte, self 'n voormalige leenstaat van Assirië, het toe tot die ryk se hulp gekom, maar die twee lande is in 605 v.C. eindelik deur die Mede en Perse verslaan by Carshemish. Teen 599 v.C. op die laatste het Assirië ophou bestaan as 'n onafhanklike politieke entiteit, hoewel dit 'n geo-politieke streek en etniese entiteit gebly het tot in die laat 7de eeu n.C., met klein Assiriese state wat tussen die 2de en 4de eeu n.C. in die streek ontstaan het.

Assiriese soldate keer terug ná 'n oorwinning.

Die Middel-Assiriese tydperk word gekenmerk deur lang oorloë wat Assirië in 'n gemeenskap van vegters omskep het. Die koning het op die burgerklas en priesters in sy hoofstad staatgemaak, asook die landelike adelklas wat die perde verskaf het wat die soldate nodig gehad het. Die belangrikheid van laasgenoemde word in dokumente en briewe gestaaf. Assirië het minder besproeiing nodig gehad as Babilonië en perdeteling het algemeen voorgekom. Lang tekste oor die versorging en opleiding van perde is al ontdek.

Handel is gedryf in alle windrigtings. Die bergstreek in die land was 'n belangrike bron van metaalerts en hout.

Assiriërs trek die velle van hul gevangenes af terwyl hulle nog lewe.

Alle vry manlike burgers moes vir 'n tyd in die weermag diens doen. Volgens 'n regskode wat in die 14de en 13de eeu v.C. opgestel is, het vroue in Assirië 'n laer status as in naburige gemeenskappe gehad. Mans mag van hul vrou geskei het sonder dat laasgenoemde enige vergoeding gekry het. As 'n vrou owerspel gepleeg het, kon sy doodgeslaan word. Dit is onbekend of hierdie wette streng toegepas is, want dit lyk volgens ouer dokumente of daar gelyke vergoeding vir albei partye was in 'n egskeiding.

Die vroue in die koning se harem en hul bediendes is ook swaar gestraf; hulle is geslaan, vermink en doodgemaak. Assirië het oor die algemeen strenger wette as ander lande in die streek gehad. Teregstellings en gedwonge arbeid was nie algemeen nie, maar vir sommige oortreders kon 'n verhoor onder marteling plaasgevind het. Een tablet oor eiendomsreg bevat wrede strawwe vir oortreders. 'n Man kon iemand wat aan hom geld geskuld het, dwing om vir hom te werk, maar hy kon hom nie verkoop nie.

Assirië was, nes die res van Mesopotamië, aanvanklik oop vir homoseksuele verhoudings tussen mans. Sommige manlike prostitute en eunugs het groot roem en invloed gehad.[26] In die Middel-Assiriese tydperk is seksoortredings gestraf ongeag of dit homo- of heteroseksueel was.[26][27] Homoseksuele dade tussen sosiale gelykes, of wanneer iemand van 'n hoër status deur iemand van 'n laer status gepenetreer is, is as verkragting beskou. 'n Man kon egter iemand van 'n laer stand of aanbidders van die god Isjtar (wie se geslagsrolle nie as sterk manlik beskou is nie) penetreer. Voorbode-tekste verwys sonder vooroordeel of goedkeuring na homoseksuele dade, maar 'n persoon se sosiale stand sou bepaal of die voorbode voor- of nadelig was. Soms het dié voorbodes gebots met die regskodes, hoewel die wette gemaak kon gewees het om die mag van die voorbodes te beperk.[27] Die historikus James Neill meen die wette sou nie soveel besonderhede oor homoseksualiteit bevat het "as homoseksuele gedrag nie 'n bekende aspek van die daaglikse lewe in die vroeë Mesopotamië was nie."[28]

Die Assiriese argitektuur is, nes dié van Babilonië, beïnvloed deur Sumeries-Akkadiese style (en in 'n mindere mate dié van Mitanni), maar 'n eie styl het vroeg reeds ontwikkel. Paleise het kleurryke muurversierings gehad en seëlafdrukke was algemeen.

In skole vir skribas is beide die Babiloniese en Assiriese dialek van Akkadies geleer, en letterkundige werke is dikwels uit 'n Assiriese oogpunt oorgeskryf. Die Assiriese dialek van Akkadies is in regs-, godsdiens- en amptelike geskrifte gebruik, asook in praktiese tekste soos vir mediese sorg en die vervaardiging van artikels.

Tussen die 13de en 10de eeu v.C. het prentverhale as 'n nuwe kunsvorm ontwikkel: 'n reeks beelde met onderskrifte is op vierkantige klipsteles uitgekerf. Dit het oorloë en jagtogte uitgebeeld en het mekaar opgevolg van die boonste linkerhoek van die stele na die onderste regterhoek. Dit en uitstekende seëlafdrukke het gewys Assiriese kuns het dié van Babilonië begin oorskadu. Nuwe boustyle vir ziggurats (piramide-agtige geboue), met twee torings en kleurryke teëls, het ook ontstaan.

Nadat die Perse die Mede verslaan en die oorheersende mag in Antieke Iran geword het, is Assirië van 549 tot 330 v.C. deur die Persiese Achaemenidiese Ryk regeer as Athura (die Oos-Aramese naam vir Assirië). Tussen 546 en 545 v.C. het Assirië in opstand gekom teen die nuwe Persiese dinastie, maar die rebellie is deur Kores die Grote onderdruk.

Dit lyk of Assirië goed herstel en in dié tyd floreer het. Dit het 'n groot landbou- en administratiewe sentrum van die Achaemenidiese Ryk geword, en sy soldate het belangrike posisies in die Persiese leër beklee.[29] Die streek het so sterk geword dat dit in 520 tot 519 v.C. weer eens 'n volskaalse rebellie teen die Persiese Ryk kon loods.

Die Perse is vroeër eeue lank deur Assirië oorheers (hul eerste leier, Achaemenes, en sy opvolgers was leenmanne van Assirië), en Assiriese invloede kan in die Achaemenidiese kuns, infrastruktuur en administrasie gesien word. Vroeë Persiese heesers het hulself beskou as opvolgers van Assurbanipal, en Mesopotamiese Aramees is 200 jaar lank behou as die ryk se taal.[30]

Nineve is nooit herbou nie, maar Assur het weer ryk en vooruitstrewend geword.[31]

In die 5de eeu v.C. het die taal Siries en die Siriese skrif ontwikkel. Vyf eeue later sou dit 'n wêreldwye invloed hê as die liturgiese taal en skrif van die Siriese Christendom, asook die skrif van die meegaande Siriese letterkunde wat in Assirië begin en later deur Klein-Asië, die Kaukasus, Sentraal-Asië, die Indiese subkontinent en China versprei het.

In 332 v.C. is Assirië verower deur Alexander die Grote, die Masedoniese keiser van Griekeland, wat die inwoners Assirioi genoem het. Die Masedoniese Ryk (332 tot 312 v.C.) is in 312 v.C. verdeel en Assirië het daarna deel van die Seleukidiese Ryk (312 v.C.) geword. Dit is toe Sirië genoem: 'n Horitiese, Luwiese en Griekse naam vir Assirië. Laasgenoemde term het voorheen baie eeue lank net gedui op Assirië en die Assiriërs, en nie na die Levant en sy grootliks Aramese, Fenisiese en Nieu-Hetitiese inwoners nie.[32] Die naam Sirië het nou ook streke ingesluit wat deel van die Assiriese Ryk was, maar nooit van Assirië self nie. Dit is ná die Persiese tydperk steeds gebruik, maar vir beide die Assiriërs van Noord-Mesopotamië en die Arameërs en Fenisiërs van die Levant, ongeag etnisiteit, geskiedenis of geografie.

In die Seleukidiese tydperk is die Assiriërs in die leër vervang met Grieke. Grieks het ook Aramees vervang as die ryk se taal, hoewel dit nie die Assiriërs geraak het nie omdat hulle nie in dié tydperk vergrieks het nie.

Babilon is geleidelik verlaat ten gunste van 'n nuwe hoofstad in Suid-Mesopotamië, Dura Seleukos. Dit was effektief die einde van "Babilonië".

Teen 150 v.C. was Assirië grootliks onder beheer van die Partiese Ryk, weer eens as Athura. Dit lyk of die Partiërs die streek net losweg beheer het. Tempels is in baie stede en dorpe weer gebou vir die plaaslike Assiriese gode. 'n Paar onafhanklike Nieu-Assiriese state het ontstaan, soos Adiabene (69 tot 117 n.C.). Die historikus Georges Roux beskryf Adiabene as in werklikheid 'n herlewing van Assirië.

Die Assiriërs het hulle tussen die 1ste en 3de eeu n.C. tot die Christendom begin bekeer met die stigting van die Kerk van die Ooste.

In 116 n.C. het die Romeinse Ryk onder Trajanus Assirië en sy onafhanklike state verower en as 'n Romeinse provinsie by die ryk ingelyf. Die Romeinse heerskappy het net 'n paar jaar geduur en daarna het die Partiërs weer beheer oorgeneem met die hulp van die Assiriërs.

'n Aantal Asiriërs is egter in die Romeinse leër opgeneem en het op plekke soos Antieke Engeland geveg.[33]

Die Romeine en Partiërs het in die volgende eeu geveg om heerskappy oor Assirië en die res van Mesopotamië, en in dié tyd het die Nieu-Assiriese state Osroene (132 v.C. tot 244 n.C.) en Hatra (155 tot 241 n.C.) ontstaan. Osroene het 'n groot sentrum vir die Assiriese Christendom geword.

Die antieke stad Assur het ook weer begin floreer en blykbaar in die 2de en 3de eeu n.C. onafhanklik geword. Tempels is weer eens gewy aan die Assiriese gode Assur, Sin, Hadad, Isjtar en Sjamasj. Volgens die bekende Assirioloog Simo Parpola kon Assirië vir 'n tyd weer ten volle onafhanklik geword het.

In 226 n.C. is Assirië grootlik deur die Sassanidiese Ryk oorgeneem. Nadat die Sassanidiese heersers die Romeine en Partiërs verjaag het, het hulle die onafhanklike state in Assirië tot niet gemaak; Hatra is in 241 ontbind en Osroene in 244, en Assur is in 256 verwoes.

Die streek was nou bekend as Asuristan (die Sassanidiese naam vir Assirië). Dit was die geboorteplek van die Kerk van die Ooste (nou verdeel in die Assiriese Kerk van die Ooste en die Galdeeuse Katolieke Kerk), met 'n florerende Siriese (Assiriese) kerkkultuur wat vandag steeds bestaan. Tempels is in die 4de eeu steeds aan Assur gewy in sy tuisstad en in Harran, wat wys die Assiriese identiteit was steeds sterk.

In dié tydperk is 'n groot deel van wat eens as Babilonië bekend was, in Assirie opgeneem.

Dit lyk of dele van Assirië tot in die laaste deel van die 4de eeu n.C. steeds semi-onafhanklik was, met 'n koning Sanhereb II wat in die 370's in die noorde regeer het.

Baie eeue lank was Europa se kennis van Mesopotamië beperk tot twyfelagtige klassieke bronne soos die Bybelgeskrifte. Van die Middeleeue af is 'n paar keer geskryf oor antieke Mesopotamiese ruïnes. In die 12de eeu al is die ruïnes van Nineve geïdentifiseer deur Benjamin van Tudela, 'n rabbi van Navarra wat deur die Midde-Ooste gereis het.[52] Babilon is in 1616 geïdentifiseer deur Pietro della Valle. Hy het nie net die terrein beskryf nie, maar ook stene met inskripsies op wat hy by Nineve en Ur ontdek het, na Europa teruggeneem.[53]

Tussen 1761 en 1767 het Carsten Niebuhr, 'n Deense wiskundige, afskrifte van inskripsies by Persepolis gemaak, asook sketse van Nineve. Ná hom het André Michaux, 'n Franse botanis en verkenner, 'n grenssteen met 'n inskripsie wat hy naby Bagdad ontdek het, aan die Franse Bibliothèque Nationale de Paris verkoop.[53]

Die eerste bekende argeologiese opgrawings in Mesopotamië het plaasgevind onder leiding van abbé Beauchamp, 'n pouslike vikaris-generaal in Bagdad.[54] Abbé Beauchamp se memoires van sy reise het in 1790 groot opspraak onder geleerdes gewek toe dit gepubliseer is, en dit het gelei tot 'n aantal argeologiese en akademiese ekspedisies na die Midde-Ooste. In 1811 het Claudius James Rich, 'n Engelse inwoner van Bagdad, die ruïnes van Babilon en Nineve begin aanteken en karteer. Hy het talle stene met inskripsies, tablette, grensstene en silinders ontdek, onder meer die Sanherib- en die beroemde Nebukadnesar-silinder Geargiveer 30 September 2015 op Wayback Machine, wat die kern van die Mesopotamiese antieke versameling van die Britse Museum uitmaak.[54] Voor sy voortydige dood op 34 jaar het hy twee memoires geskryf oor die ruïnes van Babilon en die inskripsies wat hy daar ontdek het.[54] Dit kan as die begin van Assiriologie beskryf word.

Een van die grootste probleme waarmee geleerdes aanvanklik te doen gehad het, was die ontsyfering van die driehoekeige merke op baie van die artefakte en ruïnes. Dié merke, wat Thomas Hyde in 1700 wigskrif genoem het, is lank beskou as blote versierings. Eers in 1778 het Niebuhr akkaurate afskrifte gepubliseer van drie drietalige inskripsies uit die ruïnes van Persepolis.[55] Niebuhr het ontdek die inskripsies is van links na regs geskryf en dat elk van die drie inskripsies drie verskillende soorte wigskrif bevat het; hy het dit klas I, II en III genoem. Daar is gevind klas I is alfabeties en bestaan uit 44 Oud-Persiese karakters. Dit is tussen 1802 en 1848 vir die eerste keer ontsyfer.[56] In 1850 het Edward Hincks bewys klas II is nie alfabeties nie, maar beide lettergrepig en ideografies, en dit het gelei tot die ontsyfering daarvan tussen 1850 en 1859. Die taal is eers Babilonies en/of Assiries genoem, maar is nou bekend as Akkadies.

Intussen is die Biblioteek van Assurbanipal in Nineve in 1845 ontdek en sedertdien word die legkaartstukke van die eens vergete geskiedenis van Mesopotamië stuk vir stuk inmekaargepas.