Artillerie

Die woord artillerie is afgelei van die Latynse woord artilia ("kunstige werktuig") en hou ook verband met die Franse afleiding hiervan, naamlik artiller, wat beteken "om te fortifiseer". Die term kanon is afgelei van die Latynse woord canna, wat "rietjie" of "pypie" beteken. Lank voor die ontdekking van buskruit is die woord reeds gebruik vir allerhande wapens waarmee projektiele weggeslinger is. Aan die begin van die Christelike jaartelling het die Romeine al groot klippe (tot 100 kg) en ander voorwerpe honderde meter ver met hul artillerie-masjiene geslinger.

In die veertiende eeu was die soort werpwapen so ver ontwikkel dat dit 'n hele tyd lank nog suksesvol gebruik kon word teen vuurwapens, wat toe, na die ontdekking van buskruit in 1350, al hoe meer gebruik is. Veral die katapult en die ballista, albei werptuie, was baie effektief. Daarmee is allerhande wapens, klippe en selfs lyke in die vestings van die vyand ingeslinger. Tog, kort na die ontdekking van buskruit, het die tegnologie van vuurwapens vinnig gevorder en het kanonne al hoe beter geword.

Buskruit is waarskynlik die eerste keer in oorlogvoering gebruik toe die Arabiere Granada, hul vesting in Spanje, verdedig het. Hierdie eerste kanonne was uiters primitief en het bestaan uit slegs 'n groot ysterhouer met 'n gat aan die een kant. Aanvanklik was daar nie 'n eenheid of vasgestelde groep waaronder die artillerie kon ressorteer nie en dit is maar waar nodig in ʼn veldslag gebruik. Prins Maurits van Nederland, wat tydens die Slag van Nieuwpoort slegs ses kanonne gehad het, staan vandag bekend as iemand wat baanbrekerswerk verrig het ten opsigte van die standaardisasie van artillerie.

Dit is in groot mate aan hom toe te skryf dat daar eenheid in bewapening gekom het en gedurende sy leeftyd was Nederland die leier op die gebied van artillerie. Napoleon, ook 'n artilleris, het gedurende die Napoleontiese oorloë ook op groot skaal van kanonne gebruik gemaak. Baie jare lank is perde gebruik om die kanonne oor die slagvelde te sleep. Dit het egter 'n groot invloed op die bruikbaarheid van artillerie gehad, aangesien die perde baie kwesbaar teen vyandelike geskut was.

Perde is gepantser met leerstukke en harnas maar dit was nooit geslaag nie. (Hierdie probleem het later gelei tot die ontwikkeling van die tenk deur die Britte.) Die voeding en versorging van die diere het ook verdere probleme opgelewer en meganiese vervoer het as oplossing hiervoor gekom. Die vervanging van die gladde loop ("smooth bore") deur 'n gegroefde loop is een van die belangrikste ontwikkelings op die gebied van geskut.

'n Spiraalvormige groef is in die loop aangebring. Die gedeeltes tussen die groewe word velde genoem. As die granaat deur so 'n loop gevuur word, kry ditsy wenteling om sy lengteas, wat sy trajek (baan deur die lug) stabiliseer. Hierdie ontwikkeling het die kanon veel akkurater gemaak as wat ooit voorheen gedroom is. Nog 'n belangrike ontwikkeling was die gebruik van harder metale in granate, wat verseker het dat die snelvuurbeginsel in geskut toegepas kon word.

Kanonne is sedert die uitvinding daarvan van voor gelaai en die Nederlanders was die eerste nasie wat, rondom die eeuwisseling, agterlaaiers ("breech loaders") waarmee hulle projektiele van brons en staal geskiet het, gebruik het. Die agterlaaier- eienskap kenmerk hedendaagse geskut. Tussen 1900 en 1910 verskyn kragtige nuwe kanonne, soos die bekende 7 Veldkanon van Krupp in Duitsland en die 10 Veldartilleriegeskut van Bofors in Swede.

Bofors het ook later baanbrekerswerk op die gebied van lugafweerkanonne gedoen. Dwarsdeur die Tweede Wêreldoorlog het artillerie 'n baie belangrike rol gespeel. In Suid-Afrika het kanonne vroeg reeds hul verskyning gemaak. Tydens die Slag van Bloedrivier (1838) is byvoorbeeld twee klein kanonnetjies teen die aanvallende Zoeloe-magte gebruik, waarvan een as "ou Grietjie" bekend gestaan het. Een van die bekendste kanonne in Suid-Afrika se geskiedenis is 'n ander Grietjie.

Dit was 'n Franse 94- ponder-Creuzot-kanon, wat aanvanklik Magriet gedoop is maar later sommer Grietjie genoem is en tydens die Anglo-Boereoorlog (1899-1902) in die beleg van Mafeking (nou Mafikeng) en aan die Natalse front gebruik is. Die Britte wat onder haar deurgeloop het, het haar "Old Creaky" genoem. Hierdie tipe kanon, vandag beter bekend as "Long Toms", was egter uiters log en moeilik hanteerbaar en is nooit met groot sukses ingespan nie.

Tydens die Slag van Magersfontein het lord Methuen 'n eertydse 4,7-duimskeepskanon teen die Boere gebruik. Hulle het die kanon "Joe Chamberlain" genoem, na die Britse Minister van Kolonies (1895-1905). Met die ontwikkeling van die geskuttegnologie moes die perde ook mettertyd plek maak vir meganiese vervoermetodes. In meeste moderne stelsels vorm die geskut en sy vervoer 'n eenheid. Die geskiedenis van lugafweer- en anti-tenkartillerie gaan uiteraard nie so ver terug as die van die veldartillerie nie. Deesdae is lugafweer- en anti-tenkartillerie ook in groot mate gemeganiseer.

Tot aan die begin van hierdie eeu is veldartillerie gebruik vir direkte (gesigslyn-) vuur. Dit kon dus slegs teen sigbare doelwitte gebruik word. Sedertdien het ontwikkeling die kanon in staat gestel om indirek (op doelwitte buite die gesigslyn) te vuur. Om die resultaat van indirekte vuur waar te neem, moes verskillende metodes gebruik word. 'n Waarnemer het byvoorbeeld nader aan die teiken beweeg sodat hy die teiken kan sien en dan terugrapporteer oor die resultaat van die indirekte vuur.

Nog 'n metode is om vanuit 'n vliegtuig waar te neem. In die eerste geval praat mens van voorwaartse waarneming en in die tweede geval van lugwaarneming ("spotting"). Daar is ook ander metodes van waarneming soos terreinmeting (wat aandui waar die projektiel ontplof het), ligwaarneming (wat registreer hoe ver die projektiel van die geskut ontplof) en klankwaarneming (waar die geluid van die ontploffende granaat uit 'n aantal hoeke geregistreer en die hoekgrade gemeet word, waarna presies vasgestel kan word waar die granaat geval het). In die praktyk word egter meestal van voorwaartse of lugwaarneming gebruik gemaak. Vir lugafweergeskut word van radarkoppeling en –rigtingaanduiding gebruik gemaak indien indirekte lugafweervuur gebruik word. Anti-tenkartillerie maak slegs van direkte vuur gebruik.

Onder vuurleiding word verstaan die afdeling wat moet toesien dat die kanonniers aanwysings ontvang waarmee die wapens gerig kan word en waardeur die teiken goed onder skoot kan kom. By veldartillerie is daar 'n ingewikkelde vuurleidingstelsel wat uit verskillende seksies bestaan, waarvan elk bydra om inligting ter beskikking van die artillerie te stel. Sedert die einde van die sestigerjare gebruik die meeste NAVO-lande rekenaars vir vuurleiding.

Dit word die " Field Artillery Digital Automatic Computer" (FADAC) genoem. Die rekenaar, wat in die VSA ontwikkel is, verwerk inligting wat deur die verskillende waarnemingsposte, terreinmeetdienste en metereologiese poste beskikbaar gestel word en die finale verwerkte inligting word dan aan die geskut se vuurleidingstelsel gevoer. Die vermoë van die geskut word bepaal deur die spoed waarmee hierdie inligting verwerk word. Lugafweerartillerie het elektroniese vuurleidingstelsels reeds lank gebruik voordat die metode by veldartillerie posgevat het. In die meeste gevalle is lugafweergeskut gekoppel aan teikenopsporing-en-rigting radar.

Algemeen gesproke, word artillerie beskou as 'n onderdeel van 'n leër, wat toegerus is met geskut van kalibers van minstens 15 mm. Dit is egter nie 'n volledige beskrywing nie, aangesien vuurpyl- en granaatwerpers ook as artillerie beskou word. Daar is ook nog die swaarkalibermasjiengewere met 'n kaliber van tot 20 mm. Die granaat van 'n houwitser het 'n meer gekromde trajek as die van geskut van dieselfde kaliber en het ook nie dieselfde reikafstand nie.

Houwitsers is ligter en goedkoper as geskut van dieselfde kaliber. Hulle word veral gebruik om te vuur, op vyandelike stellings en personeel wat buite die direkte gesigsveld agter dekking verskuil is. Dit word bestoking genoem. Veldartillerie word ingedeel in gemeganiseerde en nie-gemeganiseerde kolonnes. Westerse artillerie is oor die algemeen gemeganiseer, teenoor die van die destydse Oosbloklande, wat gewoonlik nie gemeganiseer was nie.

Die rede hiervoor was die verskillende oorlogdoktrines en ook die ekonomiese toestand van die betrokke lande. Militariste van die Sowjetunie het geglo aan die waarde van massiewe, hoofsaaklik statiese artilleriestellings wat 'n verdedigingsgordel vorm, ook omdat die begaanbaarheid van die terrein in die Oosbloklande nie so geskik was vir gemeganiseerde artillerie nie. Dit bring mee dat die Oosbloklande nie opgesaal gesit het met duur gepantserde trekkers nie en ook nie nodig gehad het om ingewikkelde vervoerstelsels vir die aanvoer van ammunisie daar te stel nie.

Die Westerse lande se "verdedigingsgordel" berus hoofsaaklik op kernwapentuig, wat eerder as afskrikmiddel en nie as werklike wapens moet dien nie. Kernwapens het 'n baie groot vernietigingskrag en minder konvensionele wapentuig word dus vereis. By artillerie word onderskeid gemaak tussen ligte, middelswaar en swaar geskut. Die gewig van die granaat neem toe namate die kaliber van die kanonloop groter word. Dieselfde geld vir die greingewig van die plofstof wat vir die afvuur van die granaat nodig is.

Tydens die Napoleontiese oorloë (1800-1815) het 'n Britse artilleris, Henry Shrapnel, 'n soort ontploffende granaat ontwerp. Die granaat het net genoeg plofstof bevat om die metaalhuls oop te breek en die stukke gietyster en lood wat binne-in was, te versprei – vandaar die naam skrapnel. Granate se ontploffing word veroorsaak deur 'n plofbuis voor aan die granaat. Dit laat die granaat ontplof maar maak dit terselfdertyd moontlik dat dit teen 'n hoë spoed deur die geskut afgevuur kan word sonder om die bemanning van die kanon self in gevaar te stel.

Die algemeenste plofbuis is die skokbuis wat vir snelle of vertraagde ontploffing gestel kan word, afhangende van wat vir 'n bepaalde teiken vereis word. In die eerste geval ontplof die granaat byvoorbeeld op of net bo die grond en in die tweede geval in die grond. Daarnaas is daar ook 'n tydmeganisme wat vooraf gestel kan word om 'n sekere tyd nadat die granaat die loop verlaat het, te ontplof. Hierdie metode word veral teen infanterie gebruik.

Met akkurate instelling kan dit bewerkstellig word dat die granaat net bo die grond ontplof, wat dan deur verskerwing van die granaat die effektiefste resultaat lewer. Die nadeel hier is dat die regte instelling eers verkry kan word nadat 'n aantal skote reeds afgevuur is. Die nuwe generasie artilleriewapens, soos die pantservuis (bazooka), vuurpyllanseerder (byvoorbeeld Suid-Afrika se 127-mm artilleriegeskutstelsel), mortiere en missiellanseerders, vervang nie tradisionele brisant-artillerie nie, maar is aanvullend daarby en is ontwerp met die oog op 'n bepaalde taak.

• 8,8 cm Flak 18/36/37/41

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409435, volume 2, bl. 68 - 74

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Artillerie.