Andries Hendrik Potgieter

Voortrekker inligtingplaket: Kommandant Andries Hendrik Potgieter het in 1844 'n ekspedisie onderneem om die moontlikheid van 'n handelsroete na Delagoabaai (tans Maputo) te ondersoek. Die waens kon nie die steil klowe na die laeveld afgaan nie, en is agtergelaat. Potgieter is alleen met 'n groep ruiters verder. Hulle het so lank weggebly dat die mense by die waens gevrees het dat hulle omgekom het. Die riviertjie by die kamp is toe die Treurrivier genoem, en die terugtog is aangepak. Na 'n paar dae het Potgieter en sy ruiters die waens ingehaal. Daar was groot blydskap en die rivier langs die uitspanning het die naam Blyderivier gekry.

Nog voor die winter van 1836 het sy trek in die omgewing van die Vetrivier aangekom. Hier het hy van Makwana ’n groot deel van die latere Vrystaat geruil. In Mei het hy ’n tog na Soutpansberg onderneem, Louis Tregardt daar opgesoek en ook ’n deel van die Portugese pad na die kus verken. Hy het toe al ’n plan gehad om hom in Transvaal te vestig en het die tog na die kus onderneem om voorlopige skikkings te tref met die oog op toekomstige handelsmoontlikhede.

In Augustus was hy terug by sy laer. Intussen was die voorposte van sy trekgeselskap deur die Matabeles aangeval en ’n aantal mense vermoor. By ’n tweede aanval – waarvan dit nie seker is of Potgieter die aanvoerder van die Trekkers was nie – is die Matabeles in die Slag van Vegkop verslaan. Die Trekkers het egter al hul vee verloor.

Bekend is hoedat Potgieter in Januarie 1837 saam met Gerrit Maritz ’n strafekspedisie teen Silkaats georganiseer en sy krale by Mosega in Wes-Transvaal in sy afwesigheid oorrompel het en ’n groot deel van die buit teruggeneem het. Potgieter en Maritz het egter rusie gemaak oor die verdeling van die buit en daarna blykbaar nooit weer op vriendskaplike voet met mekaar verkeer nie.

Intussen het Piet Retief se trek by die ander aangekom. Sy persoonlikheid het al die ander oorskadu, en toe daar in die winter nuwe leiers gekies is, is Potgieter, die leier van ’n aansienlike trek, wat intussen ook naam gemaak het deur sy skitterend geslaagde ekspedisie teen Silkaats, heeltemal oor die hoof gesien. Moontlik is dat daar toe al sprake was van na Natal te trek en dat hy hom nie verkiesbaar wou stel nie omdat hy hom in Transvaal wou gaan vestig. Hoe dit ook al sy, die Trek se eenheid was iets van die verlede. Retief en Maritz is na Natal, terwyl Potgieter in die Vrystaat gebly het.

Eers sou daar finaal met Silkaats afgereken word. Saam met Piet Uys, wat hom intussen met ’n vry groot geselskap uit die omstreke van Grahamstad by die Trek gevoeg het, is in November 1837 ’n tweede strafekspedisie teen die Matabele-koning uitgestuur. Na ’n reeks gevegte wat nege dae geduur het, is Silkaats se leër verjaag en die hele Matabelestam verplig om die wyk te neem oor die Limpoporivier. Hierdie skitterende wapenfeit van Potgieter is tot dusver nie voldoende beklemtoon nie. Ons moet onthou dat die Voortrekkers die Matabeles hier in hul eie vesting gaan aanval het, ’n vesting wat buitendien uitstekend gekies was. Hulle het ook geen laer gehad om hulle tot beskerming te dien nie, daar hulle die aanvallers was. Nogtans het die klein kommando van ongeveer 360 man daarin geslaag om die gedugte Matabele-koning met sy leër van om en by die twintigduisend man te verdryf. Wat die Slag van Bloedrivier en die daaropvolgende geveg aan die Wit-Umfoloos vir Natal beteken het, het die oorwinning van Potgieter aan die Marico vir Transvaal beteken. Die gebied is bevry van ’n moorddadige dwingeland en oopgestel vir die blanke beskawing. Uit 'n breë Suid-Afrikaanse standpunt beskou, moet daar ook nie vergeet nie dat Natal maar net ’n paar jaar in die hande van die Voortrekkers gebly het, terwyl daar in die gebied wat Potgieter geruil en verower het, later die twee Boererepublieke verrys het.

Potgieter het meestal net blaam gekry vir die mislukking van die ekspedisie wat hy en Piet Uys teen Dingaan gelei het. Nooit word ’n woord van waardering geuit vir die opoffering wat hy hom getroos het om sy laers in die Vrystaat alleen te laat en die lang tog na Natal te onderneem om sy landgenote by te staan nie. Die veldtog teen Silkaats het getoon dat Potgieter nie ’n lafaard en ook nie ’n onbekwame aanvoerder was nie, al het hy as mens en as leier nie dieselfde vertroue as Piet Retief ingeboesem nie. Die nederlaag by Italeni strook dus nie met sy verlede as krygsman nie. Eerder moet die noodlottige afloop verwyt word aan die gretigheid van die volgelinge van Retief om wraak te neem op die Zoeloes wat hul leier so verraderlik vermoor het. Piet Uys se mense het blindelings gestorm en sodoende in ’n val geloop. As Potgieter ook halsoorkop gehandel het, sou hy miskien as ’n held beskou gewees het, maar dan was die verlies aan menselewens wel baie groter. Dit kan hom met meer reg verwyt word dat hy sy landgenote in Natal in die steek gelaat het toe daar groot gevaar van alle kante gedreig het. Maar ook hier is versagtende omstandighede aan te voer – die verwyte wat hy as oorgeblewe aanvoerder in die ongelukkige slag nou alleen moes dra, en die feit dat hy nooit enige heil in die Trek na Natal gesien het nie.

Na sy terugkeer uit Natal het Potgieter eindelik geleentheid gehad om sy plan uit te voer om na Transvaal te trek, en voor die einde van 1838 is Mooiriviersdorp of Vryburg, later bekend as Potchefstroom, deur hom oorkant die Vaalrivier gestig. Die mure van Potgieter se huis is vandag nog op die plaas Witstinkhoutboom te sien. Ook ’n paar van die vrugtebome wat hy in sy tuin geplant het.

Intussen is Dingaan deur Andries Pretorius onderwerp, en in 1840 is ’n verstandhouding met Pretorius aangegaan dat die Adjunkraad van die Transvaalse Trekkers onder die oppergesag van die Natalse Volksraad sou staan. Hierdie feit dui ook aan dat Potgieter nie die eiegeregtige alleenheerser was waarvoor hy so dikwels aangesien word nie. Toe Natal egter in 1843 ’n Britse kolonie geword het, het Potgieter kommissaris Cloete in kennis gestel dat hy en sy volgelinge hulle nie gebonde ag deur die onderwerping van die Natalse Volksraad aan die Britse gesag nie. In 1844 is die Drie-en-dertig Artikels deur die Burgerraad opgestel, wat sedert 1842 die plek van die ou Adjunkraad ingeneem het. Van hierdie tydstip af was Transvaal dus ’n onafhanklike republiek.

Omdat die res van Potgieter se loopbaan buite die Trektydperk val, word dit net kortliks aangedui. In 1845 het hy Potchefstroom verlaat en Andries Ohrigstad gestig. Die rede hiervoor was dat die emigrante hulle op raad van Smellekamp noord van die 26ste breedtegraad, wat as die uiterste grens van die Britse invloedsfeer beskou is, wou vestig. Potgieter was onverbiddelik daarteen om iets met die Engelse te doen te hê; maar in teenstelling met Pretorius, wat wou onderhandel en traktate sluit, het hy in trek sy heil gesien.

As gevolg van die invloed van die nuwe intrekkers wat intussen uit Natal aangekom het, is ’n nuwe Volksraad ingestel as oppergesag naas Potgieter. Die botsing kon nie lank uitbly nie, en in 1846 het Potgieter die Volksraad afgeskaf en ’n nuwe regeringsvorm in die lewe geroep met homself as die hoof. Dit het byna tot ’n openlike stryd gelei, maar uiteindelik is die partye versoen en in 1847 is ooreengekom dat die twee partye onafhanklik langs mekaar sou bly voortbestaan. Waarskynlik omdat die koms van soveel nuwe intrekkers uit Natal sy invloed ondermyn het, maar gedeeltelik ook ter wille van beter weiveld, het Potgieter in 1848 na Soutpansberg getrek en daar op die mees noordelike punt van die Boerebeskawing die dorp Schoemansdal gestig. Potgieter wou hom ook nie inlaat met Pretorius se Warden en sir Harry Smith nie, wat uiteindelik op die Slag van Boomplaats uitgeloop het. Maar ’n aanbod van sir Harry om hom aan die Engelse se kant te skaar, het die vryheidsliewende en ou Voortrekker botweg geweier.

Pretorius en Potgieter se uiteenlopende gesigspunte ten opsigte van die Engelse het ook persoonlike verwydering tussen hulle veroorsaak. Dit het tewens tweedrag onder die volk laat ontstaan; maar gelukkig het daar in Mei 1849 by Derdepoort eindelik ’n vereniging van alle Transvaalse Emigrante tot stand gekom, en ook Pretorius en Potgieter het nou tot mekaar begin toenader. Die versoening het te Rustenburg plaasgevind, nadat Pretorius in 1852 erkenning van onafhanklikheid van Transvaal verkry het. In Augustus en September 1852 het Potgieter nog ’n veldtog teen Sekwati, die weerspannige Bawendahoofman, gelei, en op 16 Desember is hy oorlede.

Kort voor sy dood het Potgieter gesante van Silkaats ontvang wat kom onderhandel het oor ’n ooreenkoms wat hulle die beskerming van die Boere teen die Betsjoeanas, wat intussen heelwat gewere en ammunisie van Engelse handelaars geruil het, sou verseker. Hoewel die traktaat eers op 8 Januarie 1853, ongeveer drie weke na Hendrik Potgieter se dood, onderteken is, moet die krediet daarvoor op sy rekening geplaas word, aangesien sy gesag en aansien by die Matabeles die aanleiding daartoe was. Silkaats het van sy kant af beloof om die wapenhandel onder sy volk teen te gaan en sy hele gebied – die grootste gedeelte van die toekomstige Suid-Rhodesië (nou Zimbabwe) – feitlik tot protektoraat van Transvaal verklaar. Daardeur is die pad vir die Voortrekkers na die Noorde oopgemaak. En as Potgieter nie op hierdie tydstip oorlede is en sy seun, kmdt. Piet Potgieter, kort na hom nie, sou die traktaat met Silkaats in die geskiedenis van Suid-Afrika veel meer gewees het as net ’n interessante “vodjie papier”.

Die oorskot van die groot Voortrekkerleier rus vandag in die verlate kerkhof van die voormalige dorpie aan die Soutpansberge – sonder ’n gedenkteken.

• Grobler, J.C.H.: Twee leierspersoonlikhede van die Groot Trek - Hendrik Potgieter en Andries Pretorius. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 37, nr. 4, Oktober 1988

Wikimedia Commons bevat media in verband met Andries Hendrik Potgieter.

• sahistory.org.za Geargiveer 18 November 2010 op Wayback Machine (en)
• Die Huisgenoot Groot Trek Gedenkuitgawe, Desember 1938