Ambergrys

Vir lank was die oorsprong van ambergrys ‘n raaisel. Dit is bekend dat seekatte die belangrikste voedselbron van die potvis (physeter macrocephalus) is. Omdat daar soms harde dele van inkvisse in klompe ambergrys aangetref word, word vermoed dat ambergrys rondom die onverteerbare dele en skerp en harde rande van die beenreste gevorm word om dit makliker deur die spysverteringskanaal van die potvis te laat beweeg. Verder word veronderstel dat brokke ambergrys wat te groot is vir die dermkanaal deur die bek van die potvis uitgeskei word. Ambergrys word glo slegs deur die manlike potvis uitgeskei en alleen maar as dit beslis nodig is. Daarom is ambergrys ‘n besonder skaars produk.

Dit is gewoonlik donker grys of swarterig van kleur. Donker bruin ambergrys is van ‘n lae gehalte. Donker grys is beter, ligte grys en nog ligter is die kosbaarste. Dit is solied, vetterig, sag, wasagtig en brandbaar. Vars ambergrys ruik na die see en het soms ‘n ontlastingsreuk. Soos dit verouder en in die see dryf, word dit harder en kry deur oksidasie ‘n aardse en soeterige geur en kom die aangename muskusreuk na vore. Dit is egter smaakloos. Dit smelt by 62°C, verdamp in ‘n wit wolk by 100°C en is oplosbaar in eter en alkohol. Brokke van verskeie kilogram dryf soms op die see rond en spoel mettertyd op die strande uit. Weens die talle variasies in ambergrys is dit nie maklik om die goeie soort uit te ken nie.

Ambergrys kom voor in alle wereldseë en langs alle kuste, want die potvis gaan byna orals op soek na voedsel. Tans kom die meeste kommersiële ambergrys van die Bahamas. Op Lamu-eiland aan die kus van Kenia is al goeie vondste gemaak. Arabiere wat met hul dhows in historiese tye suidwaarts in die Mosambiekkanaal gevaar het, het ambergrys uit die see opgeraap. Rondom die mond van die Senegalrivier aan die weskus van Afrika is baie ambergrys geoes van dooie potvisse wat daar uitgespoel het. Ambergrys is dus ‘n neweproduk van die walvisvangs. In die soektog na ambergrys op strande word dikwels van honde gebruik gemaak, omdat hulle van die ontlastingsreuk hou. In Desember 2013 is in Nederland op ‘n strand aan die Noordsee ‘n potvis aangetref met 83kg ambergrys. Dit het toe na bewering ‘n waarde gehad van honderdduisende Euro’s.

Ambergrys het ‘n tweeledige doel in die parfuumberdyf: dit gee ‘n muskusgeur aan die reukwater en is ‘n hegmiddel sodat die geur ‘n talmende aroma het. Ambergys is om verskeie redes egter baie duur. Die aanvraag is groot, maar die beskikbaarheid en die kwaliteit daarvan is sterk wisselend. Dit word teenswoordig al minder gebruik en het sintetiese nabootsings die plek daarvan ingeneem.

Sedert klassieke tye is ambergrys deel van die wondermiddels in die volksgeneeskunde. In die Middeleeue is die medisinale eienskappe van ambergrys ingespan teen hoofpyn, verkoue, hartprobleme, epilepsie, rumatiek en watervrees. In sekere kulture is dit as ‘n seksstimuleermiddel beskou. Ook in voedsel en drank van die rykes is die duur ambergrys gebruik. ‘n Engelse koning het die spek by sy gebruiklike ontbyt van spek en eiers met ambergrys vervang. So ook is bietjies ambergrys gevoeg by wyn, koffie, sjokolade en die skemerkelkie om dit die unieke muskusgeur te gee. In die Antieke Egipte is dit as wierook in die tempels gebrand en in die moderne Egipte verbeter dit soms die smaak van hul sigarette. Tydens die pandemie bekend as die Swart Dood het mense in Europa ‘n sakkie ambergrys by hulle gedra omdat hulle geglo het dat die reuk die pes sal verdryf.

Deur die roman Moby Dick (1851) deur Herman Melville het die potvis en ambergrys baie bekend geword.

Ambergrys was ‘n belangrike neweproduk van die walvisvangs. Sedert die vroeë 1980’s is daar ‘n wêreldwye verbod op die jag van walvisse. Verskeie lande het die verbod so uitgebrei dat hulle ook die handel in ambergrys daarby insluit.

Die woord ambergrys kom van ambre gris. Die amber is afgelei van die Arabiese woord anbar, met die betekenis van fossiele gom. Die gris kom van die Franse woord vir grys.

Die Engelse woord amber het twee betekenisse. Ambergrys is in Engels bloot amber. Barnsteen is in Engels ook amber.

• Ensiklopedie van die Wêreld, deel 1. Stellenbosch: Albertyn-uitgewery, 1992. ISBN 0-949948-18-7
• Green, Lawrence G.: Eight Bells at Salamander. Kaapstad: Howard Timmins, 1960.
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 11. Kaapstad: Nasou, 1975. ISBN 0-625-00327-6

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Ambergrys.