Afrikaanse letterkunde

Volgens artikel XCI van die Artyckel-Brief van die Generale Vereenighde Nederlantsche G'octroyeerde Oostindische Compagnie moes elke joernaal, geskryf deur 'n dienaar van die Kompanjie, aan die Goewerneur-Generaal van Indië of aan die Here XVII in Amsterdam afgelewer word. Aan dié bepaling en aan die formele opdrag, wat die verantwoordelike Kompanjie-dienaars gekry het, ,,om correcte notitie ende dagregisters" te hou van alles wat gedurende hul dienstyd sou gebeur, het ons die oudste geskrifte te danke wat op Suid-Afrikaanse bodem ontstaan het, en tewens die begin van die Afrikaanse letterkunde.

Kort na die middel van die Nederlandse Gouden Eeuw, op 24 Desember 1651, het drie skepe die hawe van Texel verlaat met bestemming Kaap die Goeie Hoop. Ruim drie maande later, op 6 April 1652, word in Tafelbaai die anker gegooi en 'n aanvang gemaak met die stigting van die Hollandse nedersetting. Die Daghregister (Des. 1651-Mei 1662) van Jan Anthonisz van Riebeeck (1619 Culeinborg - 1677 Batavia), die "Koopman en Opperhoofd", word in Suid-Afrika die eerste van 'n tot in die 19de eeu voortgesette reeks joernale, waarvan sommige, ondanks hul amptelike of private karakter, en al is hulle geskryf sonder 'n sweem van artistieke bedoeling, naas 'n historiese ook 'n letterkundige betekenis het. Een van die belangwekkendste is die Daghregister self. Die styl mag omslagtig en dikwels slordig wees, maar dit bevat talryke passasies waarin Van Riebeeck boeiend rapporteer, lewendig vertel, mense (veral van die Hottentotte) duidelik tipeer, omstandighede van tyd en plek raak beskryf. En dwarsdeur is daar aksente van menslikheid: van die heldhaftige en die kleinlike, die naïewe en die skelmse, die belaglike en die tragiese; aksente van wanhoop en vertroue, van humor en ironie, van avontuursin en heimwee, van ontdekkingslus en vrees vir die onbekende.

Verskeie kleiner joernale en dagverhale is in die Daghregister opgeneem. Onder die interessantste is die verslae van vier togte van Kompanjie-dienaars na die Afrikaanse binneland om betrekkinge met nog onbekende stamme aan te knoop, en op soek na die ryk van Monomatapa en die goue stad Vigita Magna, albei waarskynlik ewe legendaries. Soos Graalridders het hulle uitgetrek, ook nog herhaaldelik na Van Riebeeck se tyd. Op drie van die landreise is die joernaal gehou deur die Kopenhagenaar en onder-chirughijn Pieter van Meerhoff (1668) wel ter pen en oock eenighsints in de teyckenkunst ervaren, 'n skerp waarnemer en geestige verteller. Van belang is verder die twee joernale van die Breslauer kruidkundige en tekenaar Hendrik Claudius, die dagverhaal van Olof Bergh se tweede reis na Namakwaland (1683) en (waarskynlik) die Voiagie gedaen naer de Amacquas Land onder 't beleydt van den E. Heer Symon van der Stel (1685-86). Albei munt uit deur aanskoulike en stewige taal. Goed gestileer is eweneens die amptelike register 1686-94 van die geleerde latinis J.G. de Grevenbroeck (ca. 1644-na 1714); merkwaardig is daarin veral die lotgevalle wat hy uit die mond van skipbreukelinge opgeteken het. In sy Latynse geskrifte deel hy heelwat wetenswaardigs mee oor die Hottentotte en hul taal.

Naas die amptelike registers van die Goewerneurs, wat oor die algemeen maar tydelik aan die Kaap vertoef en wie se geskrifte dan ook meestal louter Nederlands van gees bly, ontwikkel in die loop van die 18de eeu 'n dagboek-literatuur met meer en meer spesifiek-Afrikaanse inslag, die werk van gebore Afrikaners of van mense wat in Suid-Afrika 'n nuwe vaderland gevind het. Toe, in die begin van die eeu, goewerneur W.A. van der Stel en ander amptenare wederregtelike uitgestrekte landerye vir hulle begin toeëien en die skeepshandel aan die Kaap welhaas tot eie voordeel monopoliseer, kom die vryburgers heftig in verset. Die Nederlandse koloniste en die Hugenote, wat in die tagtigerjare van die vorige eeu in Suid-Afrika aangekom het en hulle eweneens byna uitsluitend op die boerderybedryf toelê, sluit aaneen tot 'n belange- en lotsgemeenskap, grondslag van die latere Afrikaanse volk.

Die siel van die vryburgers se verweer was Adam Tas (1668 Amsterdam - 1722 Stellenbosch), wat hom in 1697 aan die Kaap kom vestig het. Hy was 'n taamlik belese man en het vir sy eie genoeë sy belewings begin opteken; sy Dagregister (1705-06), waarvan die bewaarde fragmente genoegsaam bewys dat hy deur die goewerneur terég (maar veragtelik!) 'n sierlijk schrijver genoem is, is verreweg die beste uit die Hollandse tyd. Met onuitputlike geestigheid karakteriseer hy sy omgewing; met 'n sarkasme wat soms tot bitter-ernstige verontwaardiging oorslaan, hekel hy die amptenaredom. Hy speel met die taal, bou kragtige volsinne, en waar die gloed van sy temperament gevat word in stafrym en ritmiese periodes, voer hy sy prosa keer op keer tot woordkuns op. Van Tas het in 1712 in Amsterdam nog die Contra-Deductie verskyn, 'n lywige maar alleen in geskiedkundige opsig belangrike versameling van griewe teen Van der Stel.

Pas in die laaste kwart van die 18de eeu word weer dagboeke gehou wat die literêre betekenis van Tas s'n benader. Pieter Cloete (Stellenbosch 1756 -ca. 1790), 'n jong Afrikaanse boer, vergesel in 1776 die in Nederland opgevoede seun van goewerneur Swellengrebel op 'n tog na die binneland. Albei skryf hul bevindinge neer, en die resultaat sou die differensiasie van die Hollandse en die Afrikaanse volksaard nie beter kon illustreer nie. Swellengrebel gee 'n sorgvuldig-wetenskaplike, koel-interessante relaas in fyn Hollands. Cloete sien die land en die mense met die liefde van die landsman, geniet van die vertroude natuur, begryp die trekboer, vind plesier in swart toneelopvoerings en gee aan die taal van sy Journaal 'n spontane Afrikaanse gang en kleur.

Nog ryker aan afrikanismes is die spannende en leersame Berigt...van 't geene my ondergeteekende ontmoet is, wat ik gehoord ende gezien hebbe, zeedert dat ik langs de groote rivier op ende needer gesworven hebbe, aan die Kaapse goewerneur oorhandig deur die Sweed Hendrik J. Wikar (geb. Göteborg) nadat hy in 1775 uit die Kompanjie-hospitaal weggedros en vier jaar onder die inboorlinge in die omstreke van die Oranjerivier gewoon het.

Die laaste verteenwoordigers van die groot Boere-joernaal in die Kaapkolonie is die vier broers Van Reenen, gebore Afrikaners. Jacob beskryf 'n ekspedisie na Kafferland in 1790. Willem hou 'n beknopte joernaal van sy tog na die Groot-Rivier in 1791-1792. Sebastiaan Valentyn skryf die vlot verhaal van sy reis langs die Weskus na Walvisbaai in 1793. Tien jaar later, ten slotte, kry ons die mooi Dag-Verhaal eener Reize naar de binnenlanden van Africa beoosten de Kaap de Goede Hoop geleegen van Dirk Gysbert van Reenen (1754 Rondebosch - 1828 Swellendam), deur en deur Suid-Afrikaans van taal en gees. Met warme meegevoel teken hy die dikwels hopelose stryd van die boere teen die natuur, die veesiektes, die plundertogte van die inboorlinge in die nog woeste en onbeskermde grensdistrikte. Sy joernaal, geskryf in die eerste jaar van die Bataafse Republiek se bewind, open geen bemoedigende perspektief op die eeu nie.

Die ontevredenheid van die vryburgers t.o.v. die Kompanjie-beleid, teen die einde van die 18de eeu nog gevoed deur die Europese ideë van patriotisme en liberalisme, bereik 'n hoogtepunt in 1795, wanneer die distrikte Graaff-Reinet en Swellendam hul onafhanklikheid proklameer. Aan die bestaan van hierdie republiekies word egter nog dieselfde jaar 'n einde van gemaak deur die Engelse ekspedisie wat, in besit van 'n deur die Prins van Oranje ondertekende bevel tot oorgawe, die Kaap vir onbepaalde tyd kom beset. By hierdie besetting het die Engelse so goed as geen teenstand van die prinsgesinde amptenaregroep ondervind nie, wel egter van 'n klein kommando patriotiese vryburgers. Albei partye het hul satirikus gekry. Die verset van die patriotte word op spot onthaal in Lied ter ere van de Swellendamsche en diverse andere helden bij die bloedige actie aan Muisenberg in dato 7 Aug. 1795 (daar was inderdaad geen geveg nie), 'n hoogs belangrike stuk omdat hier vir die eerste keer bewus gebruik gemaak word van Afrikaans, nl. waar die taal van die Swellendammers "en ander helde" met kleinerende bedoeling nageboots word. 'n Ander spotdigter hekel die tweedrag, en veral die ruggraatloosheid van die regeerders, in die lang verhalende gedig Historie van de Kaap zeer krachtig (1796). Die skerpste satirikus was H.D. Campagne (1763 Tiel - 1828 Beverwijk), een van die weinige Hollandse amptenare wat nie prinsgesind was nie; in 1796 is hy dan ook na Engeland gedeporteer, weens sy voortdurende aanvalle op die hoofskuldiges in sake verengelsingspolitiek. Sy vernaamste hekeldigte, wat pas later in Holland aan die lig gekom het, is Gedagten bij de beschouwing van het voorleeden en toekomstige lot van de Kaap, De Bevordering van den Heer W. St. van Rijneveld en De Verwaandheid van Africa. Tot die amptenaarskringe behoort 'n aantal predikante en sendelinge van metodisties-filantropiese gesindheid. Vier van hulle verdien om in hierdie verband onthou te word. Die Nederlander H.R. van Lier (1764 Assen - 1793 Kaapstad) het ons 'n Dagboek (1806), brieven en overdenkingen, 'n tipiese produk van daardie tyd se piëtiese vroomheid en sentimentaliteit. Alleen haar lied Moet ik steeds met onspoed strijden, wat liggies gewysig as Gesang 28 alom bekend geword het, getuig van waaragtige inspirasie.

Die briefvorm vind ons eweneens in die outobiografiese roman van M.C. Vos (1759 Kaapstad - 1825 Roodezand): Merkwaardig Verhaal aangaande het Leven en de Lotgevallen van Michiel Christiaan Vos..., door hem zelven in den jare 1819 briefsgewijze aan eenen vriend medegedeeld waarin die dweperigheid van die sentimentalis hoogty vier; hy is op sy beste waar hy, in die toon van die Weltschmertz-romantiek, effentjies ironies word. Die ontwikkelde Fries Meent Borcherds (1762-1832 Stellenbosch) het as twee-en-twintigjarige na die Kaap gekom en predikant geword in Stellenbosch. Hy is 'n Suid-Afrikaanse Bilderdijk van kleiner formaat, digter van romantiese liriek en hoogdrawende leerdigte in Frans-klassistiese gewaad, veelsydige skrywer van sketse, verhale, historiese en ander studies, waarvan die merendeel verskyn het in die in 1824 opgerigte Nededuitsch Zuid-Afrikaansch Tijdschrift.

• 
  Jan van Riebeeck (1619-1677)

In 1806 het die bewind van die Bataafse Republiek aan die Kaap ten einde geloop. Dit was te kort gewees om die anglisering wat op die eerste Engelse besetting gevolg het, ongedaan te maak. Die tweede besetting het tot aan die eeinde van die Napoleontiese oorloë nog 'n enigsins voorlopige karakter gehad, maar toe dit in 1814 definitief beseël is, het die sistematiese verengelsing begin. Berug in hierdie opsig is deur Lord Charles Somerset in 1822 uitgevaardigde taalbesluite. En die anglisering het nie tot administrasie, gereg en skoolwese beperk gebly nie; ook in die Hollandse kerke, in die breë maatskaplike en selfs in die huislike lewe het dit deurgewerk. Onder anglisering verstaan ons hier trouens nie net verengelsing wat die taal betref nie, maar ook die vervanging van ou Hollands-Afrikaanse instellinge en gebruik deur Britse. Uit die Afrikaners van destyds se oogpunt was dat die Engelse regering filantropies gedweep het met die inboorlinge, terwyl die regering andersyds skroomlik sy plig verwaarloos het om die grensboere teen moord en roof te beskerm. Met die vrystelling van die slawe is die boere ook nie vergoed nie - dit alles lei ten slotte tot die Groot Trek, waardeur die belangrikste hoeksteen gelê word vir die behoud van die Dietse volk in Suid-Afrika.

Terwyl daar in die Kaapkolonie reeds koerante en tydskrifte verskyn en 'n toneellewe bloei, bly die enigste letterkundige uitinge - meestal nie as sodanig bedoel nie - van die Voortrekkers nog vir 'n lang tyd: die dagboek, die joernaal, die brief. Dis die werk van eenvoudige mense wat daagliks tot harde arbeid en stryd genoop word, wie se enigste kontak met bronne van wysheid en skoonheid bestaan in die natuur en die Bybel. Hoewel die Trekkers in werklikheid in die neëntiende eeu gelewe het, het hul gedagtegang altyd op die van die sewentiende-eeuer bly lyk. Alle opvoeding was streng godsdienstig, die kerk vir hul onafskeidelik aan die skool verbind, waardeur hul briewe en geskrifte deurdrenk is van die Heilige Skrif. Die veelal onbeholpe taal van hul werke, half Nederlands half Afrikaans, vertoon 'n sterk invloed van die Bybelse styl, wat die wyding en erns daarvan verhoog. Die erns van mense wat 'n heilige taak onderneem het en wat daartoe alles wat hulle dierbaar is op die spel sit, is die hooftrek van hierdie geskrifte. Die oudste Voortrekkerswerk is die Dagboek van Louis Trichardt (1783 distr. Swellendam - 1838 Lourenço-Marques). Dit bestaan uit twee dele, waarvan alleen die tweede letterkundige waarde het, en loop van 31 Julie 1836 tot 1 Mei 1838, die dag waarop Trichardt sy vrou verloor. Sy bedoeling met die dagboek was aanvanklik om ander Trekkers, wat sou volg, noukeurig te kan inlig; later ook om boek te hou van sy besit en om die herinnering van die trekervarings lewendig te bewaar. Dat dit nie bloot as 'n kroniek opgevat is nie, blyk uit die uitweidings oor allerlei huislike voorvalletjies en uit die raak, dikwels humoristiese tipering van Voortrekkersfigure. Trichardt doen 'n hopelose poging om so korrek moontlik die Nederlandse spelling en vormleer te eerbiedig; maar hy kán nie daarin slaag nie, omdat sy moedertaal nie langer Nederlands is nie, maar Afrikaans.

Voorblad van die satiries toneelstuk De nieuwe ridderorde of De Temperantisten (1832). waarin Boniface (die skrywer) die matigheidsbeweging gespot het. Hy gebruik die destyds plaaslike Kaaps-Hollandse patois, veral waar bruin mense uitgebeeld is.[1] [2]

Tot die groep van Maritz en Retief behoort die ongeordende predikant uit Amsterdam Erasmus Smit (1778-1863), wat in sy suiwerder-Nederlandse Dagboek (Nov. 1836 - Jan. 1839) 'n sterk bewoë ooggetuieverslag gee van die sentrale episode van die Groot Trek. Gestaltes van leiers soos Retief, Maritz en Potgieter rys daaruit op, en die skoonheid van die natuur in die Natalse land van belofte inspireer hom soms tot liriese passasies. Een van Smit se heftigste teenstanders was Sarel Cilliers (1801 distr. Drakenstein - 1870 Kroonstad). Sy Joernaal, pas op sy sterfbed geskryf, is 'n kompilasie van sy herinneringe uit die tyd van die Trek én uit die jare daarna toe die Republieke ontstaan het. Nêrens in die Voortrekkersgeskrifte is die "Hollands" so Afrikaans en só Bybels-getint nie. Die Trek het hy beskou as 'n volbrenging van die wil Gods om die christelike beskawing na die Noorde toe uit te brei. As verteenwoordiger van die puriteinse ortodoksie het hy 'n groot rol gespeel in die kerkgeskiedenis van die jong Republieke, en daaraan het ons 'n aansienlike deel van sy merkwaardige briefwisseling te danke. Die mémoire-karakter is ook eie aan die meeste ander Voortrekkerswerke, soos die Gedenkschrift (1843) van Anna Elis. Steenkamp, die Herinneringen van F.P. van Gass (by sy dood in 1883 uitgegee onder die titel Een Afrikaner), en De Geschiedenis van de Hollandsch-Afrikaansche Boeren (uitgegee in 1893) deur J.H. Hatting. Met die laaste twee geskrifte, soos met die in 1876 gepubliseerde Journaal van Cilliers, staan ons reeds in die periode van die Eerste Afrikaanse Beweging.

Kort ná 1800 word die grondslae gelê van die Hollands-Afrikaanse toneeltradisie. Die Kaapse toneellewe het in die begin 'n heel kosmopolitiese karakter. In die Komediehuis op die Boereplein, opgerig in 1800, wissel Engelse, Duitse, Franse en Nederlandse geselskappe mekaar af. Die Duitse toneel verdwyn egter al in 1803; die Franse gaan in 1811 geheel in die Nederlandse op. Ons noem hier slegs die vernaamste Nederlandse toneelgroepe.

Die eerste Nederlandse geselskap, gestig in 1803, was Tot Leering en Vermaak wat in 1809 verdoop word Tot Nut en Vermaak (later Tot Oefening en Vermaak) en die toneelaktiwiteit beheers tot omstreeks 1850. Daarmee wedywer allerlei onbestendiger maak dikwels meer ondernemende geselskappe, soos Honi soit qui mal y pense, Men doet wat men kan, Vlyt en Kunst, Door Yver vruchtbaar, Door Yver bloeit de Kunst. Laasgenoemde speel in die tweede helfte van die eeu (1849-55, 1865-72, 1892-97) veral onder leiding van J.C. Combrink 'n heel belangrike rol. Van 1886 tot 1887 gee egter die splinternuwe Rederykerskamer Aurora in Kaapstad die toon aan. In 1833 vind ons die eerste Nederlandse toneel buite Kaapstad, nl. in Stellenbosch.

• 
  Stephanus Jacobus du Toit (1847-1911)

• 
  Gustav Preller (1875-1943)
• 
  Eugene Marais (1871-1936)

• 
  Louis Leipoldt (1880-1947)
• 
  Pierre de Villiers Pienaar (1904-1978)
• 
  Johannes Meintjes (1923-1980)

• 
  André P. Brink (1935 - 2015)
• 
  Ingrid Jonker (1933-1965)
• 
  Breyten Breytenbach (geb 1939)