Afleiding (taalkunde)

In die taalkunde is 'n afleiding 'n woordvormingsproses waar nuwe woorde gevorm word deur middel van affiksering (d.w.s. deur affikse aan 'n stam te verbind). Wanneer daar na afleidings gekyk word moet dit nie verwar word met fleksie nie. Fleksie neem as invoer 'n woord en gee as afvoer 'n vorm van dieselfde woord wat gepas is binne 'n bepaalde grammatikale konteks, terwyl verskillende nuwe woorde gevorm word deur die proses van afleiding. Daar moet ingedagte gehou word dat die deelwoord 'n uitsondering is, omdat dit slegs deels verander en steeds sy vorige funksie behou, maar ook dan die funksie verrig waarna hy deels verander word.

Ter voorbeeld kan die woord "skool" gebruik word. Die woord "skool" is 'n selfstandige naamwoord. Wanneer die woord as 'n werkwoord gebruik word kan dit as 'n afleiding beskou word. Deur die agtervoegsel '-agtig' by die woord skool te voeg, verander die selfstandige naamwoord na 'n byvoeglike naamwoord. 'n Nuwe lemma word ook gevorm wanneer die daar 'n '-s' by die woord "skool" gevoeg word, na 'n byvoeglike naamwoord of bywoord.

Gebaseer op die woordsoort wat gevorm word deur die afleidingsproses, onderskei ons vier kategorieë van afleidingsaffikse:

• Nominaliseerders (wat nomina of naamwoorde vorm)
• Verbaliseerders (wat verba of werkwoorde vorm)
• Adjektiveerders (wat adjektiewe of byvoeglike naamwoorde vorm)
• Adverbialiseerders (wat adverbiale of bywoorde vorm)

Afleidingsaffikse word verder ingedeel volgens inheemse of uitheemse stratum. Stratuminligting is van besondere belang vir afleidngsaffikse veral met betrekking tot die verbindingsmoontlikhede met ander morfeme. Veralgemenend kan daar gesê word dat uitheemse affikse met uitheemse stamme verbind (byvoorbeeld '-êr'), en dieselfde vir inheemse affikse en stamme byvoorbeeld 'her-'. Daar is ook affikse wat ongemerk is ten opsigte van stratuminligting en word gesien as hibriede (byvoorbeeld '-eer').

Afleidingsaffikse het ook 'n spesiale kategorie van kategorie-neutrale afleidingsaffikse wat nie die woordsoort van die kategorie verander nie, Hierdie affikse dui dikwels op negatiwiteit ('on-', 'mis-', 'wan-' en 'a-'), inchoatiwiteit ('ont-'), intensiwiteit ('oer-', 'aarts-', 'ver-' en 'be-') en kousatiwiteit ('be-'). By hierdie reeks kan daar ook nog die vroulikepersoonsvormer (byvoorbeeld held-in, werk-ster, orrelist-e) en die generiteitsuffiks (die -e dui op Hondagtiges nie verskillende honde nie) gevoeg word.