Aardrykskunde

Aardrykskunde of geografie (Grieks: γεωγραφία geografia) is die wetenskaplike studie van die liggings- en ruimtelike variasies in beide die fisiese en menslike verskynsels op Aarde. Antieke boeke verwys alreeds na hierdie vak, onder andere die boek Geographia deur Klaudios Ptolemaios (2de eeu).

Fisiese kaart van die Aarde (Medium) (Groot - 2 MG)
Deel van 'n reeks oor Wetenskap

Aardrykskunde as 'n vak bestaan uit meer as kartografie, die studie van kaarte. Dit behels ook die ondersoek na wat en waar dinge op aarde is en ook hoekom dit daar voorkom en nie elders nie. Daar word ook gepoog om vas te stel of die verskynsels mensgemaak of natuurlik is. Die gevolge van die verskille word dan ook bestudeer.

Geskiedenis van aardrykskunde

Vanaf die antieke tyd het die Egiptenare en Babiloniërs hul omgewing verken: Koning Pepi II het 'n dwerg uit die land Punt (Somalië?) laat kom en later het koningin Hatshepesut ook 'n gesantskap gestuur om met díé Afrika-land handelsbetrekkinge aan te gaan. Nog later het farao Nekau II ses skepe om die Kaap gestuur wat in 594 v. C. weer na Egipte teruggekeer het. Ook die Fenisiërs het tot ver buite die Straat van Gibraltar ontdekkingsreise aangepak.

In die biblioteek van Ashurbanipal is beskrywings gevind van die omringende lande tesame met hul fauna en flora. Talle beskrywings van stede en dorpe se afstand is in 'dubbelure' (dus ongeveer 10 km) aangedui. Daar is ook 'n primitiewe kaart van die bekende wêreld, asook van die stad Nippur, wat argeoloë baie gehelp het.

Die Grieke is egter bekend as die eerste beskawing wat aardrykskunde aktief as 'n wetenskap en 'n filosofie verken het met belangrike bydraers wat Thales van Milete, Herodotus, Eratostenes, Hipparkus, Aristoteles, Dikarkus van Messana, Strabo en Ptolemeus. Die Romeine het nuwe tegnieke tot die vakgebied toegevoeg met die optrek van kaarte soos hulle nuwe lande verken het. Een van hierdie tegnieke was die periplus, 'n beskrywing van die hawens en landingstroke wat 'n seevaarder langs die kuslyn sou teëkom; twee vroeë voorbeelde wat behoue gebly het is die periplus van Hanno die Navigator van Carthago en 'n Periplus van die Eritrese see, wat die kuslyn van die Rooisee en die Persiese Golf beskryf.

Tydens die Middeleeue het Arabiere soos Idrisi, Ibn Battuta en Ibn Khaldun die Romeinse tegnieke voortgesit en nuwe tegnieke ontwikkel.

Na die reise van Marco Polo het belangstelling in aardrykskunde deur die hele Europa versprei. Die groot ontdekkingsreise van die 16de en 17de eeue het die begeerte vir akkurate aardrykskundige besonderhede en meer vaste teoretiese fondamente, laat herleef. Die Geographia Generalis deur Bernhardus Varenius en Gerardus Mercator se wêreldkaart is puik voorbeelde van die wetenskaplike aardrykskunde wat in die tyd ontstaan het.

Teen die 18de eeu is aardrykskunde as 'n onderskeibare dissipline in eie reg erken en het deel geword van tipiese kurrikulums van universiteite. Tydens die afgelope twee eeue het die hoeveelheid kennis en die beskikbare gereedskap 'n ontploffing beleef. Daar bestaan 'n sterk verband tussen aardrykskunde en die geologiese en plantkundige wetenskappe.

Aardrykskunde het tydens die 20ste eeu in die westerse wêreld deur vier hoofontwikkelingstadia gegaan: omgewingsdeterminisme, streeksgebonde aardrykskunde, die kwantitatiewe omwenteling en kritiese aardrykskunde.

Omgewingsdeterminisme is die teorie dat mense se fisiese, geestelike en morele gewoontes direk deur hulle natuurlike omgewing beïnvloed word. Prominente omgewingsdeterministe het Carl Ritter, Ellen Churchill Semple en Ellsworth Huntington ingesluit. Gewilde veronderstellings het onder andere ingesluit: "die hitte maak die bewoners van die tropiese gebiede lui" en gereelde veranderinge in barometriese druk maak die bewoners van die gematigde breedteliggings meer vlug van verstand"

Omgewingsdeterministiese aardrykskundiges het gepoog om die studie van sulke invloede wetenskaplik te maak. Rondom 1930 is hierdie gedagtegang oor die algemeen verwerp vanweë die gebrek aan basis daarvoor asook vir die (dikwels bevooroordeelde) veralgemenings. Die deterministe bly vandag nog vir aardrykskundiges 'n verleentheid en lei tot skeptisisme jeens enige stellings of teorieë wat die invloed van die omgewing op kulture probeer verduidelik (soos byvoorbeeld die teorieë van Jared Diamond).

Streeksgebonde aardrykskunde het die herbevestiging verteenwoordig dat die geskikte onderwerp van studie vir die vak gaan oor ruimte en plek. Streeksgebonde aardrykskundiges het gefokus op die versameling van beskrywende inligting oor plekke, sowel as die korrekte metodes vir die opdeel van die aarde in streke. Die filosofiese grondslag vir hierdie veld is gelê deur Richard Hartshorne.

Die kwantitatiewe omwenteling was aardrykskundiges se poging om hul wetenskap te herdefinieer in die nadraai van lansering van Spoetnik 1. Daardie geslag aardrykskundiges het verklaar dat die werklike doel van aardrykskunde was om die algemene wette oor ruimtelike rangskikking en verskynsels gaan. Hulle het die positivisme as filosofie uit die natuurwetenskappe aangeneem en wiskunde, veral statistiek— gebruik as 'n manier om vermoedes te toets. Die kwantitatiewe omwenteling het die grondslag gelê vir die ontwikkeling van geografiese inligtingstelsels (GIS).

Metodiek

Ruimtelike verwantskappe is belangrik vir hierdie sinoptiese wetenskap en kaarte as gereedskap speel 'n sleutelrol. Klassieke kartografie is onlangs aangevul deur die moderne benadering tot geografiese analise, naamlik die rekenaargebaseerde geografiese inligtingstelsels.

Aardrykskundiges gebruik vier verwante benaderings:

  • Sistematies – Groepeer aardrykskundige kennis in kategorieë wat wêreldwyd verken kan word.
  • Streeksgewys – Ondersoek die sistematiese verwantskappe tussen kategorieë vir 'n spesifieke streek of ligging op die planeet.
  • Beskrywend – Spesifiseer eenvoudig die liggings en kenmerke van bevolkings.
  • Analities – Bevraagteken waarom sekere kenmerke en bevolkings in spesifieke geografiese gebiede teëkom.

Vertakkinge

Fisiese geografie

Hierdie vertakking fokus op Aardrykskunde as 'n Aardswetenskap en maak gebruik van biologie om die wêreld se flora en fauna verspreidingspatrone te verstaan en wiskunde en fisika om die beweging van die aarde en verwantskappe met ander hemelligame in die sonnestelsel te verstaan. Landskap ekologie en omgewingsgeografie is ook hierby ingesluit.

Verwante onderwerpe: atmosfeer -- archipelago -- kontinent -- woestyn -- eiland -- landvorm -- oseaan -- see -- rivier -- meer -- ekologie -- klimaat -- grond -- geomorfologie -- biogeografie – Chronologie van geografie, paleontologie -- paleogeografie -- hidrologie

Menslike aardrykskunde

Die menslike of kultureel-politiese vertakking van aardrykskunde – ook genoem antropogeografie fokus op die sosiale wetenskappe, nie-fisiese aspekte van die manier waarop die wêreld georden is. Dit ontleed die manier waarop mense hulself aanpas tot die land en ander mense asook die makroskopiese veranderinge wat hulle in die wêreld teweeg bring. Die vak kan verder in die volgende breë kategorieë verdeel word: ekonomiese geografie, politiese geografie (insluitende geopolitiek), sosiale geografie (insluitende stedelike geografie, feministiese geografie en militêre geografie.

Verwante onderwerpe: Lande van die wêreld -- land -- nasie -- staat -- provinsie -- graafskap -- stad -- munisipaliteit

Aardrykskunde van die menslike omgewing

Gedurende die tydperk van omgewingsdeterminisme is aardrykskunde nie gedefinieer as die studie van ruimtelike verwantskappe nie, mar as die studie van die wisselwerking tussen die mens en sy natuurlike omgewing. Al het omgewingsdeterminisme uitgesterf bestaan daar steeds 'n sterk tradisie onder aardrykskundiges om die verwantskappe tussen die mens en natuur te ondersoek. Daar is twee ondervertakkinge van die mens-omgewingsgeografie: kulturele en politieke ekologie en risiko-gevaar navorsing.

Kultureel en politiese aardrykskunde

Kulturele ekologie het gegroei vanuit die werk van Carl Sauer in Aardrykskunde en vanaf 'n soortgelyke leerskool in antropologie. Dit het die ontleding van die menslike samelewings se aanpassings tot die natuurlike omgewing behels. Volhoubaarheidskunde is een belangrike gevolg van hierdie tradisie. Politiese ekologie het ontstaan toe sommige aardrykskundiges aspekte van kritiese aardrykskunde gebruik het om die verwantskappe tussen mag en hoe mense hulle omgewing benut te ondersoek. 'n Gesaghebbende studie deur Michael Watts het byvoorbeeld aangevoer dat hongersnode in die Sahel veroorsaak word deur veranderinge in die streek se politiese- en ekonomiese stelsel as gevolg van kolonialisme en die verspreiding van kapitalisme.

Risiko-gevaar navorsing

Navorsing oor risiko's het begin met die werk van die aardrykskundige Gilbert F. White, wat gepoog het om te verstaan waarom mense in rampgeteisterde vloedvlaktes woon. Sertdien het die gevaarstudieveld uitgebrei tot 'n multi-dissiplinêre veld waar beide natuurlike gevare (soos aardbewings) en tegnologiese gevare (soos kernreaktor versmeltings) ondersoek word. Aardrykskundiges wat risiko's bestudeer stel belang in die dinamika van die gebeurlikhede en hoe mense en gemeenskappe dit hanteer.

Historiese geografie

Die vertakking poog om te bepaal hoe die kulture kenmerke van die vele gemeenskappe regoor die planeet ontwikkel en ontstaan het. Studies van die landskappe is een van die sleutel fokuspunte van hierdie veld – baie inligting kan oor vroeë gemeenskappe afgelei word vanuit die impak wat hulle op hulle plaaslike omgewing gehad het.

Aardrykskundige tegnieke

Kartografie behels die voorstelling van die Aarde se oppervlakte met abstrakte simbole. Dit kan gesê word dat kartografie die bron was waaruit Aardrykskunde gegroei het. Kartograwe moet aardmeetkunde en redelik gevorderde wiskunde leer ken om te verstaan hoe die voorstelling van die Aarde op 'n simboliese kaart verdraai moet word om 'n akkurate voorstelling op 'n plat oppervlak te projekteer.

Geografiese Inligtingstelsels is gemoeid met die stoor van inligting oor die Aarde vir latere outomatiese herwinning deur 'n rekenaar, op 'n akkurate manier geskik vir die doelwit van die inligting. GIS spesialiste moet rekenaarwetenskap en databasisstelsels verstaan. GIS so 'n omwenteling in die veld van kartografie veroorsaak dat byna al die kaarte deesdae met die hulp van een of ander vorm van GIS-sagteware geskep word.

Geografiese kwantitatiewe metodes is gemoeid met die numeriese metodes wat uniek is tot (of ten minste meer algemeen gevind word in) die studie van aardrykskunde.

Verwante studievelde

Stedelike en streeksbeplanning

Stedelike beplanning en streeksbeplanning gebruik aardrykskunde om te help met die bepaling van hoe om die land te ontwikkel (of nie te ontwikkel) om aan besondere kriteria te voldoen, soos veiligheid, estetiese eienskappe, ekonomiese geleenthede, die bewaring van die bestaande natuurlike erfenis ensovoorts. Die beplanning van dorpe, stede en plattelandse gebiede mag gesien word as toegepaste aardrykskunde alhoewel dit ook sterk steun op die kunste, ander wetenskappe asook uit geskiedkundige lesse. Kwessies wat oorweeg moet word tydens beplanning sluit onder andere onderwerpe soos ontvolking van die platteland, stedelike agteruitgang in.

Streekswetenskap

In die 1950's het die streekswetenskap beweging ontstaan onder leiding van Walter Isard en het gepoog om 'n meer kwantitatiewe en analitiese basis vir aardrykskundige vraagstukke daar te stel. Streekswetenskap behels die versameling kennis waarin ruimtelike dimensie 'n belangrike rol speel, soos streeksekonomie, hulpbronbestuur, liggingsteorie, stedelike- en streeksbeplanning, vervoer en kommunikasie, menslike geografie, bevolkingsverspreiding, landskapekologie en omgewingskwaliteit.

Sien ook

Eksterne skakels
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.