Émile Durkheim

Net soos ander klassieke sosioloë (onder meer Karl Marx, Max Weber en Georg Simmel), hou Émile Durkheim homself in die eerste plek besig met die fenomeen modernisering. Vir die bestudering van dié verskynsel kies hy die vraagstuk van die sosiale kohesie as uitgangspunt. In sy eerste sosiologiese publikasie, De la division du travail social (1893), staan die begrip solidariteit dan ook sentraal.

Durkheim maak in dié werk onderskeid tussen twee vorme van solidariteit. Enersyds vermeld hy die meganiese solidariteit, so genoem omdat dit 'n min of meer outomatiese produk is van gelykheid tussen mense. In die pre-moderne samelewings, aldus Durkheim, was daar weinig sprake van sosiale arbeidsverdeling. Die kollektiewe bewussyn, was sterk ontwikkel en dien as basis vir die samehang van elk samelewingsverband. In die moderne samenlewings moet die meganiese solidariteit plek maak vir 'n ander tipe solidariteit, wat deur Durkheim organiese solidariteit genoem word. Dit is gebaseer op die afhanklikheid wat tussen mense ontstaan wanneer die sosiale arbeidsdeling so ver gedryf word, dat mense onderling van mekaar afhanklik word vir die vervulling van verskillende take. Die proses waardeur dit gebeur noem mens in die sosiologie taakdifferensiasie. Hierdie arbeidsverdeling sorg egter nie noodwendig vir outomatiese solidariteit nie volgens Durkheim. Immers, wanneer hierdie te ver gedryf word, ontstaan daar teenproduktiewe vorme van differensiasie. Dit noem hy anomiese arbeidsverdeling. Verder onderskei hy ook nog afgedwonge arbeidsverdeling, 'n term wat dui op die bemagtiging van 'n bepaalde arbeidsvlak op basis van sosiale posisie, deur iemand wat volgens sy vermoeëns geen aanspraak daarop kan maak nie.

Ten tye van die oorgang van die pre-moderne na die moderne samelewing, wat onder meer aangedui word deur die Franse Rewolusie, heers daar in byna die hele Wes-Europa 'n angs dat die samelewing gaan ineenstort. 'n Goeie aanduider daarvoor word gesien in die hoë aantal selfmoorde wat plaasvind. Ook Durkheim fokus op die verskynsel.

In 1897 publiseer hy Le suicide, étude de sociologie. In dié boek stel hy dat iets wat so besonders persoonlik is soos om 'n besluit te neem om 'n einde te maak aan jou lewe, kan beskou word as 'n sosiale fenomeen en dus vanuit 'n sosiologiese gesigspunt bestudeer word. Durkheim beskou die verskynsel selfmoord as 'n eienskap van 'n bepaalde kollektiwiteit, en wil statistieke wat hy hoofsaaklik van ander ondersoekers bekom het, in 'n suiwer sosiologiese sin verklaar.

Durkheim onderskei twee faktore wat volgens hom die selfmoordsyfer grootliks bepaal:

• die mate van regulering; en
• die mate van sosiale kohesie.

Selfmoorde wat te wyte is aan die te sterk verankerde teenwoordigheid van norme en waardes in die individu (te sterk regulering), noem hy fatalistiese selfmoorde. Wat egter meer in die moderne samelewing voorkom, beskou hy egter as die anomiese selfmoord. Dit kom voor weens 'n gebrek aan die verankering van die waardes en norme in die persoonlikheid van individue. Volgens Durkheim is anomie 'n totale staat van normloosheid.

Voorts onderskei Durkheim:

• altruïstiese selfmoorde, te wyte aan 'n te sterk sosiale kohesie (ekstreme trou aan die gemeenskap) versus
• egoïstiese selfmoorde, te wyte aan die verbrokkeling van die sosiale kohesie.

Opnuut meen hy dat laasgenoemde soort selfmoord meer gereeld voorkom in moderne samelewings.

Durkheim het met dié werk ook 'n morele doelwit en skryf dit met 'n vraag in sy agterkop wat gedoen kan word om die hoë selfmoordsyfers te verminder. Deels beskou hy dit as die donker kant van ontwikkeling wat die mensdom wil hê (modernisering) maar aan die andere kant kan die syfers volgens hom ook verminder word deur egoïsme en anomie terug te dryf. Laasgenoemde kan gedoen word deur die ontwikkeling van nuwe sosiale entiteite (hy stel 'n soort beroepsorganisasies voor wat hy "korporasies" noem).

Durkheim se werk Les formes élémentaires de la vie religieuse, wat in 1912 gepubliseer word, fokus op 'n algemene sosiologie van die godsdiens, gebaseer op die ondersoek na elementêre godsdienstige instellings. Durkheim meen naamlik dat om die begrip godsdiens in die mees ontwikkelde samelewings te verstaan, daar eers 'n uitgebreide studie van die religieuse instellings en gebruike in primitiewe samelewings gedoen moet word. Max Weber het teen die sosiaal-evolusionêre visie beswaar gemaak. Saam met baie ander sosioloe meen hy dat dit vir die sosiologie die mees interessante verskynsel om te bestudeer die godsdiens is veral in 'n besonderse komplekse samelewing. Dit is so omdat dit daar onder invloed van funksionele differensiasie juis in sy mees uitgekristalliseerde vorm te vinde sal wees.

By die verklaring van die verskynsel godsdiens is Durkheim se uitgangspunt dat die ontsag wat 'n gelowige ervaar in die kontak met die heilige nie sinsbegrog is nie. In die gebede vereer die gelowige egter in werklikheid 'n anonieme, onpersoonlike krag, wat volgens Durkheim niks anders as die samelewing self is nie.

'n Belangrike funksie van die godsdiens is volgens Durkheim die bevordering van sosiale kohesie. Godsdiens kan nie verdwyn nie, maar kan bloot verander. Omdat hy godsdiens beskou as die heiligmaking van die mees waardevolle waardes, val ook skynbaar sekulêre sosiale vorme vir Durkheim onder die begrip godsdiens. Hieronder sluit hy byvoorbeeld onder meer die Franse Nasionale Dag in.

Die godsdiens het volgens Durkheim ook kognitiewe funksies, maar dit het op daardie vlak steeds minder om te bied en sal die posisie, aldus Durkheim, afgestaan moet word aan die sosiologie. Die wetenskaplike denke is volgens hom immers slegs 'n meer volmaakte vorm van godsdienstige denke.