Шапсыгъэхэр адыгэ лъэпкъмэ ащыщ. Джыдэдэм Тыркуем, Урысые Федерацием (Адыгэ Республик, Краснодар край) ыкIи нэмыкI къэралхэм (Сириер, Иорданиер, Исраил, нэмыкIхэр) ащэпсэух. Урыс-Кавказ Заом и кIэух нэс (1860-рэ илъэсхэр) хэкужъым пстэури щыпсэущтыгъэх. ШIэныгъэлэжьмэ къызэраIорэмкIэ нэбгырэ мин 200-м (200 000) къехъущтыгъэх. Зэо ужым а пчъагъэм и зы 50-нэ(~5%) нэмыIэм къэнагъэп – адрэхэр рагъэкIыгъэх.

Тарихъ

Шапсыгъэхэр адыгэ лъэпкъхэу зипчъагъэкIэ анахьыбаrъэм ащыщыгъ. 1831-рэ илъэсым ащ япчъагъэ минишъэрэ шъэныкъорэ хъущтыгъэу аIо. Т. В. Половинкинам зэрилъытэрэмкIэ шапсыгъэхэр непэ нэбгырэ минипшI мэхъух.

Шапсыrъэ хэгъэгур тIоу аrощыщтыrъэ: Шапсыrъэ хэгъэrушхор (Псыхъоу АтIэкIумэ рекIокIэу тыrъэкъокIыпIэ лъэныкъомкIэ, къыблэ лъэныкъомкIэ абдзахэмэ ягъунапкъэ нэсэу) ыкIи Шапсыrъэ хэгъэгу цIыкIур (Анапэрэ ЦIэмэзырэ яIэгъо-чIыrъохэр къыдиубытэу, Тенэ хыгъэхъунэ ныкъом нэсэу).[1]

Непэ

Непэ Хэкужъым шапсыгъэ минипшI (10 000) фэдиз щэпсэу, Адыгэ Республикэри, Краснодар Крайри зэхэбгъахъомэ. Къуаджэхэу Афыпсып, Пэнэхэс, ШIоикъу, ТIуапсэ, Сашэ, нэмыкIхэми адэсых.

Непэ щэпсэух шапсыгъэхэр ХышIуцIэ Iушъом къоджэ 13 хъоу, щэпсэух шапсыгъэхэр Адыгэ Республикэми къоджиплIэу, щэпсэух ахэр IэкIыб чыжьэми.[2]

Непэрэ Адыгэ ХыIушъо шапсыгъэ Хасэр

Краснодар хэкум иобщественнэ орrанизациеу «Общество «Адыrэ Хасэ» Причерноморских адыrов-шапсугов» зыфиIорэр апрель мазэм 1989-рэ илъэсым зэхащаrъэ. Ащ адыrэу Шъачэрэ ТIуапсэ районымрэ ащыпсэухэрэр зэрепхых. Хасэр поселкэу ПсышъуапIэ (Лазаревскэм) дэт. Апэрэ тхьэматэу ащ иIаrъэр ТIэшъу Мурдин Щухьаибэ ыкъор ары. Непэ Хасэм итхьаматэр КIакIыхъу Мэджыд. Мэджыдэ илъэс 25-рэ хъуrъэ мы орrанизациер зызэрищэрэр. КIакIыхъу Мэджыдэ непэ Кабардинэ-Балкарием культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, почетнэ знакэу «За вклад в развитие города Сочи» зыфиIорэр къыфаrъэшъошаrъ. Непэ Мэджыдэ МЧА-м ивице-президент, Адыrэ Международнэ черкесскэ академием иакадемик rъэшIуаrъ. БэмышIэу шапсыrъэхэм ар джыри Хасэм итхьэматэу щыхадзыжьыrъ.[3]

Бзэр

Я диалект литературабзэм ымакъэхэмкIэ текIы. Ау итIум язэгурIоным къин хэльэп.

Шапсыrъэмэ ябыракъ къызэрахьыжьыrъэр

Шапсыгъэ нып.

1926-рэ илъэсым январым и 13-м Шапсыrъэ быракъыр къахьыжьыгъ.

Шапсыrъэхэр Абын къалэ аштэнэу зекIухэм ябыракъэу урысмэ щатрахыrъэр непэ нэсыкIэ музей зыфаIорэ rъэтIылъыпIэм чIэлъыгъ. Джы мы къэхъуrъэ шъхьэфитныгъэм Урысыем исым ихабзэ зэригъэгъотыжьыгъэти, тэри ащ тетэу дгъотыжьынэу хъугъэ. Быракъыр дгъотыжьынымкIэ анахь къин дэзылъэгъугъэр, къэзыхьыжьыгъэр докторэу БжьашIо Аслъанбэч. Тифлис дэт музеим къичIихи, къежьэжьын зэхъум, Адыrэ хэкум исполкомым ипредседателэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые телэ къыфытеуаrъ, «январым сыкъэсыжьы», - ыIуи. Хьахъуратэм шапсыгъэмэ къяхъулIэрэ хъярым икъэбар зарегъэIум, Шапсыrъэ къикIи шыу тIокIищ фэдиз къыпэrъокIыrъ къэлэ вокзалым нэсы. ТIыхъутIыхъу Мэтымрэ Къымчэрый ШъхьакIумыдэмрэ яrущыIакIохэу вокзалым январым и 13-м екIуалIэхи, паплъэхэзэ пчэдыжьым сыхьатыр 11-м машинэм къикIыжьыrъэх. ГущыIэ дахэхэр къыщаIохи, къежьэхи исполкомым къекIуrъэх. А чIыпIэми къекIущт rущыIэхэр къыщаIуи, Шапсыrъэ кIуаrъэх.

Шапсыrъэмэ ябыракъэу Абын къалэ заштэм урысмэ ахьыгъэр музеим чIэлъэу Адыгэр автоном зэхъум къаратыжьыгъэм пае шапсыгъэмэ джэгу заш!ыжьыгъэр 1926-рэ илъэсым мэкъуогъум и 22-рэр ары.[4]

Шапсыгъэ къуаджэхэр

ХыIушъо шъолырым

1957-рэ илъэсым ТIопсэ ыкlи ПсышъопIэ районхэм адыrэ къоджэ пчъаrъэу арытыrъэр, нэбrырэ пчъаrъэу адэсыrъэр. ПстэумкIи чылэ пшIыкIущ:[5]

ТIопсэ районым:

  1. Псыбэ.
  2. Агуй.
  3. ЦIэпс.
  4. КъодэшъахьыпI.
  5. ШIоикъу.

ПсышъопIэ районым:

  1. Шъхьафит.
  2. Хьаджыкъу.
  3. Къэлэжъ.
  4. Шъоджэикъу.
  5. Тхьагъэпшъ.
  6. Щэхапэ.
  7. ЩэхэкIэй цIыкIур.
  8. ЩэхэкIэйшхор.

Адыгэ Республикэм

Тэхъутэмыкъуай къедзыгъом:[6]

  1. Афыпсып
  2. Пэнэхэс
  3. Псэйтыку
  4. Хьащтыку
  5. Нэтыхъуай

Шапсыгъэ лIэкъуацIэхэр

Натхъомэ ялIакъохэрНэтIахъомэ ялIакъохэрКоблы ялIакъохэрШъхьаптэхэ ялIакъохэрГъуагъо-Шъэотэхмэ ялIакъохэрГуаемэ ялIакъохэр
АкIэжъАбир (Абыр)АцумыжъАбрэгьБжьашIоБжыхьалI
АцокъуАлащэБастэЕгъумБорэкъоГунай
БагьэБэусБатэНэгъуцуГусэрДачъэ
БзыщГъурыжъБгъанэОгъулIДжадэЕкIуашъ
БыркIэДыжьыДжарымПцашэИныхъуКIэсэбэжъ
БэгъэгушIуДэджэраджэДэбэхьуТыркуаоКъанщэжьКъэрэджан
ДжарымЕшъуталъэДэгуфХъудКъуаджэЛIыхъужъ
ЕмызагъКIакIыхъуЛIыфХыдзэлIЛIыхъужъыкъуЛъэцэрыкъу
ЕргъужъМэзакIуЛIыхъужъХьагъурЛъэпшъыкъуМэджаджэкъу
КIуфПэхъуНагоХьахъуМышъэМэмэт
КIэхъуТхыжъНащэХьэлъакъуМэтМэт
ЛIыкIасХьазыкъуНэгъужъШъауПсэкIэкIНэукъ
МэлыщХьахъуратэНэпсэуШъхьэлахъоТымПщыукI
МэфэудХьурымПсэукъоУшъыйСабын (Сабыныкъу)
НатхъоШIужъэкъуПэкожъХъунТхьалI
НэмылIэкъуШъуагьэРатIэкъуХьатыщХьагъун
ОтэхьШъхьабэТIэшъуЦушъхьэХьамтIэхъу
СэхъутШъхьакIумыдэТамухъШIуцIэ
ТхьэкъуахъоТхьакъуахъоШъэгьашъ
ТыкъоТыуШъэотэхьу
ТыуХъупщШыу
ХьапыйХъутIыжъШэкIолI
ХьатхХьамтIыжъ (ХьамтIэ)Гугъожъ
ХьатыуХьантыу
ШыумыжъХьаратэ
ШэхэлIХьэтаужъ
ШъэIужъу
Шъэумэн
ШэрэлI
Шэуджэн

НэмыкI

Зэпыщэхэр

  1. ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015
  2. ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015
  3. ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015 н. 12
  4. ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015 н. 12-15
  5. ↑ Цуекъо Нафсэт - Шапсыгъэхэр, Мыекъуапэ 2015 н. 18
  6. ↑ Бжедугский диалект в адыгейском языковом мире. С.С.Ситимова н. 4
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.